Geschokt hebben wij kennisgenomen van het plotselinge overlijden van Robert Kuwalek. Robert, als historicus verbonden aan het Staatsmuseum Majdanek (Lublin), was niet alleen een wandelende encyclopedie op het gebied van de Aktion Reinhard, maar vooral een ontzettend vriendelijke en open persoonlijkheid, die, ondanks zijn drukke bestaan, altijd en overal voor iedereen de tijd nam. Een geweldige verhalenverteller, onderzoeker, schrijver en vriend. Robert is 47 jaar oud geworden. Onze gedachten gaan uit naar zijn vrouw en dochter.
Door: Alwin Kapitein
Robert Kuwalek werd wereldwijd gerespecteerd vanwege zijn uitgebreide specialistische kennis van de geschiedenis en de cultuur van het Jodendom in Polen, in het bijzonder voor wat betreft de regio Lublin. Hij was een autoriteit op het gebied van de Aktion Reinhard, onder welke naam de massale vernietiging van de Joden uit zijn geboortestreek gestalte kreeg. Voor de vele vrienden die hij maakte tijdens zijn missie om deze zwarte bladzijde uit de geschiedenis aan de vergetelheid te ontrukken was hij ook en vooral een charismatische persoonlijkheid met encyclopedische kennis die briljant kon vertellen en met wie het bovendien ook buiten het curriculum zeer goed toeven was.
Mijn eerste ontmoeting met Robert was in oktober 2004 toen ik als deelnemer/student meereisde met de Studiereis die de Stichting Sobibor dat jaar voor het eerst mede-organiseerde samen met het Duitse Bildungswerk Stanislaw Hantz. Robert fungeerde gedurende die week als één van de gidsen voor een gezelschap van 45 Nederlanders en Duitsers. Naast de al genoemde feitenkennis viel hij op door zijn enorme bevlogenheid, verregaande empathie met slachtoffers en nabestaanden en zijn compromisloze houding tegenover het collaborerende deel van de Poolse en Oekraïense bevolking. Robert was destijds directeur van het eerder in dat jaar geopende herinneringscentrum van Belzec, een baan die hij combineerde met een functie als wetenschappelijk onderzoeker in het Staatsmuseum van Majdanek en met een gezinsleven met zijn vrouw en dochter. Ondanks zijn drukke bestaan bleek Robert ieder jaar opnieuw bereid om ons te begeleiden tijdens de studiereis. Als inmiddels vaste begeleider van deze reis hoorde ik jaarlijks van deelnemers hoezeer ook zij begeesterd raakten door zijn verhalen. Overigens begeleidde Robert nog vele andere internationale reizen, hij moet in de loop der jaren vele duizenden mensen hebben geïnspireerd.
Robert Kuwalek en Jetje Manheim in 2005 (foto: Christophe Busch)
Robert Kuwalek werd geboren in 1966 in Lublin. Hij raakte al op jonge leeftijd geïnteresseerd in de geschiedenis van zijn geboortestad. Zijn grootvader vertelde verhalen over vroeger, toen een groot deel van de bevolking Joods was geweest, en over de oorlog waarin alle Joden werden weggevoerd en waarin de grote synagoge door de nazi’s werd verwoest. Hij ging geschiedenis studeren aan de Katholieke Universiteit en kwam daarna te werken bij het Rijksarchief van Lublin. In 1999 ging hij werken als wetenschappelijk onderzoeker in Majdanek. Hij verrichte uitgebreid onderzoek in de Verenigde Staten in de archieven van National Archives College Park, het USHMM in Washington, alsmede in Rusland en de Oekraïne. Van 2004 tot 2009 was hij directeur van het herinneringscentrum in Belzec. In 2008 en in 2014 ontving hij in Polen onderscheidingen voor zijn bijdrage aan het bevorderen van de Joodse cultuur en geschiedenis. Hij was auteur van talrijke wetenschappelijke publicaties waaronder de in 2010 verschenen monografie over vernietigingskamp Belzec.
Zijn kennis ontleende Robert behalve aan archieven zoals gezegd ook aan verhalen. Hij interviewde talloze ooggetuigen, niet alleen in Polen zelf maar ook in de Verenigde Staten, Israël en de voormalige Sovjetrepublieken. Door zijn innemende persoonlijkheid en zijn ongeveinsde, oprechte interesse in de verhalen van deze mensen ontstonden vaak langdurige vriendschappen. In zijn eigen stad was hij met recht een cultfiguur te noemen; iedereen kende Robert en Robert kende iedereen. Hij hield van Lublin en van het uitgaansleven, hij was een onmatig roker en drinker maar ook geweldig gezelschap met wie je enorm kon lachen. Hij stond altijd open en klaar voor iedereen die hem om advies vroeg, of het nu ging om de zoektocht naar een verloren familielid of om hulp bij het schrijven van een artikel. Zijn eigen openheid zorgde er waarschijnlijk voor dat mensen graag hun geschiedenis aan hem vertelden. Iedereen die wel eens een lezing of presentatie van Robert heeft bijgewoond zal de typerende zin herkennen die hij met grote regelmaat gebruikte: ‘I know this (wo)man, and (s)he told me openly….’
De laatste jaren besteedde Robert vooral aandacht aan de geschiedenis van Sobibor. Hij schreef onder andere teksten voor de tentoonstelling in het nieuw te openen museum.
Op donderdagavond 5 juni raakte Robert spoorloos in de Oekraïne tijdens een studiereis met Duitse studenten naar Lviv (Lemberg). Hij verliet het gezelschap om 22.00 uur na een vermoeiende dag om terug te keren naar zijn hotelkamer maar is daar nooit meer aangekomen. Afgelopen zaterdag werd de vondst van zijn stoffelijk overschot bekend gemaakt door de Oekraïense autoriteiten. Over de doodsoorzaak is vooralsnog nog geen uitsluitsel gegeven.
Wij zijn als Stichting Sobibor verbijsterd door de dood van Robert. Hij was voor ons een onvervangbare deskundige en vriend. Onze gedachten gaan uit naar zijn familie, in het bijzonder zijn vrouw en dochter.
Robert Kuwalek in Izbica, Studiereis 2011 (foto: Frank van der Elst)
