Bernolf Kramer

Afgelopen mei zijn Laurens van Hofslot en Olivia Rice, studenten van het University College Utrecht, mee geweest met de herdenkingsreis. Dit had te maken met hun betrokkenheid bij het interview project van Stichting Sobibor. Voor dit project hebben beiden verschillende overlevenden en nabestaanden van de Holocaust geïnterviewd. Het voornaamste doel van het project, dat nog steeds loopt, is om het oorlogs- en levensverhaal vast te leggen voor familie. Als afsluiting gingen Olivia en Laurens mee op herdenkingsreis naar Sobíbor.

Laurens schrijft dat hoewel hij door interview project erg begaan is met dit onderwerp, hij zelf geen joodse achtergrond heeft. Hij was daarom van te voren bezorgd dat hij zich daardoor misschien een buitenstaander zou voelen, maar niets was minder waar. Olivia en hijzelf werden met open armen warm ontvangen in de groep, en deze reis heeft hem waardevolle nieuwe inzichten en kennis opgeleverd. Het meeste waarvan ik heb geleerd, zo schrijft ook Olivia, waren niet de verschillende musea of plekken die we hebben bezocht. Het was de groep waar zijzelf en Laurens onderdeel uit van mochten maken. De groep was open en gezellig en altijd klaar voor een kletspraatje tijdens busreizen en gezellige etentjes. Deze contacten waren niet alleen maar oppervlakkig; zo heeft Olivia ook ontzettend veel geleerd over verschillende aspecten van de joodse cultuur.

Tijdens de reis hebben we veel verschillende plekken bezocht. Ons reis startte in Warschau, waar we met het vliegtuig aan kwamen. Ons eerste bezoek was aan het Joods Historisch Instituut, waar we een fascinerend en schokkend inzicht kregen in hoe het er in de ghetto in Warschau aan toe was gegaan, en hoe het joodse verzet zich had georganiseerd ten tijde van de oorlog. Na dit bezoek vertrokken we naar Lublin, waar we in een hotel verbleven tijdens de reis. Op dag 2 en 3 zijn we met de groep naar Wlodawa geweest voor een bezoek aan twee synagoges. Ze kunnen worden bezocht maar zijn niet meer in gebruik. Daar hebben we meer geleerd over de geschiedenis van de joodse gemeenschap in deze regio. Vanuit Wlodawa vertrokken we naar kamp Sobíbor, waar we een korte toelichting kregen over hoe het kamp eruit had gezien en hoe het eraan toe was gegaan, compleet met getuigenissen van overlevenden. Ook was er gelegenheid om het museum te bezoeken en de gedenklaan met de stenen te zien.

Geheel in de joodse traditie hebben we ook een herdenkingsceremonie gehouden bij de asheuvel, waarbij men de mogelijkheid kreeg om de namen van hun familieleden te noemen. Dit moment was erg emotioneel, en heeft een diepe indruk achtergelaten. Het was erg krachtig om te zien en horen dat ondanks alles, deze families op deze plek konden zijn om hun familieleden te eren, ondanks het grote leed wat hun familie was aangedaan. Olivia schrijft hoe de lieve en gezellig groep dit moment van herdenking in kamp Sobibor het best moeilijker maakte. “Ik heb me op die dag echt gerealiseerd wat de impact van de Holocaust echt is geweest. Het is gemakkelijk om in de academische wereld om je te distantiëren van de tragedies en mensenrechten schendingen waar je over leert. De herdenking heeft een impact achter gelaten die er voor zorgt dat ik dit nooit (meer) zal doen.” Ook Laurens schrijft dat je als student je soms makkelijk in de val trapt om op een academische manier om te gaan met informatie over de Holocaust, maar deze herdenking maakte de verhalen van de Holocaust voor mij op een nieuwe manier tastbaar. Het schrille contrast tussen de locatie van Kamp Sobíbor – op een ogenschijnlijke vredige plek midden in het bos, waar de zon schijnt en de vogeltjes fluiten – en de verschrikkingen die hier hebben plaatsgevonden was stuitend.

Het bijzonderste om te zien en mee te maken was de sterkte van de groep. Niet alleen in het eren van hun familieleden, maar vooral in hun inspanningen om een educatief element aan de reis toe te voegen. Op de derde dag van de reis voegde zich namelijk een groep Poolse scholieren uit Lublin zich bij onze reis. Het was een zeer waardevolle toevoeging aan ons tweede bezoek, omdat we op deze manier erg veel van elkaar konden leren, en de nabestaanden en overlevenden uit onze groep ook de verhalen van hun familie kon doorgeven aan deze nieuwe generatie.  Op de laatste dag van onze reis gingen we terug naar Warschau, dit keer op bezoek bij het Polin museum. Hier kregen we de kans om op een interactieve manier ondergedompeld te worden in de geschiedenis van de joodse bevolking in Polen.

Laurens schrijft tenslotte dat de hele reis een erg emotionele maar daardoor juist ontzettend bijzondere en waardevolle ervaring is geweest. “Ik denk dat ik deze ervaring nooit meer ga vergeten, en ik ben thuisgekomen met een nieuw perspectief op zowel dit donkere deel van onze gedeelde geschiedenis, als de wereld om me heen. Ik ben erg dankbaar voor de kans die ik heb gekregen om mee te gaan op deze reis, en prijs me gelukkig dat Olivia en ik deel uit hebben mogen maken van zo’n hechte groep met verschillende families, generaties en achtergronden waarbij we veel van elkaar hebben geleerd en in korte tijd een bijzondere connectie hebben gemaakt!”

Met twee broers, drie zussen, een kleindochter en aanhang ging dit jaar ook de familie Rozendaal mee met de herdenkingsreis. De oudste broer Walter droeg tijdens de herdenkingsceremonie het onderstaande gedicht van zijn zoon Bas voor:

Hoe kan de zon schijnen in de hel?

Mijn verwachtingen pikkedonker,
als een dreigende onweerswolk

Wat zich hier heeft afgespeeld
niet voor te stellen, noch te bevatten

Een systematische moordmachine
bediend door vlees en bloed

Hoe kon ik denken dat ik, vanaf mijn balkon
dezelfde nachtelijke geluiden hoorde als jullie toen

’s Ochtends binnen gereden
de avond nooit gehaald.

En nu, ik hier met mijn lieve Sanne
in een verwarrend contrastrijke omgeving

Geen modder, of een grauwe sluier
maar een warme lentezon

Hoe kan een plek als deze
eruit zien als vredig natuurgebied

Sobibor onheilsplek uit overleving
voor mij te zwaar om over te horen

Al jaren dreunt het in mijn hoofd,
en trek ik persoonlijke conclusies

Ik zie mezelf een slachtoffer
als een van hen

Als een van de miljoenen
die moesten worden uitgeroeid

Niet waard om te bestaan
niet bedoeld om te leven

En daarom ben ik hier
niet langer in die gedachten

Eren wil ik, en herdenken
ik ben niet dood, ik leef

Wellicht is dat mijn eerbetoon
mijn adem elke dag

Mijn bestaan, mijn nageslacht
als dikke vinger naar de waanzin

En daarom mag de zon hier schijnen
mag het leven hier ook verder gaan

Omdat geen ontluikend groen blaadje aan de bomen,
geen vrachtwagen met stortend grind,

De geschiedenis kan doen vergeten,
zolang wij er zijn,
dat wij er zijn.

Voor meer informatie over deelname aan het interview project en volgende herdenkingsreizen kunt u contact opnemen met petra.vdboomgaard@sobibor.org

 

 

Stichting Sobibor nam van 16-21 juni 2024 deel aan het seminar Unveiling ‘Aktion Reinhardt’: A Multiperspective Exploration. Het  seminar werd georganiseerd door Brama Grodzka Gate-Teatr NN in Lublin.

Teatr NN is een bijzondere organisatie , gehuisvest in de Grodza Gate in Lublin, de poort die het Joodse en christelijke gedeelte van de stad oorspronkelijk scheidde. In de oorlog werd het eerste Joodse getto in de wijk buiten de poort gerealiseerd. Teatr NN organiseert theatervoorstellingen en kunst producties die allen hun focus hebben op het leven van de (voor)-oorlogse Joodse bevolking in Lublin. Deze bevolkingsgroep heeft na de oorlog tot zeer recent nooit deel uitgemaakt van de geschiedenis van de stad Lublin. Weinig bekend is ook de centrale positie die Lublin innam in Aktion Reinhardt, het operationele hart van de Holocaust.

Het seminar was gericht op dit stuk geschiedenis, waar Sobibor als een van de drie vernietigingskampen onderdeel van uitmaakt. Met organisaties uit Israel, Oekraïne, Duitsland, Italië, Luxemburg, Polen en Nederland werden de plekken bezocht en werd gesproken over de verschillende manieren van herdenken en kennis overdracht aan de volgende generaties. Een boeiend netwerk dat liet zien hoeveel we nog van elkaar kunnen leren om een ‘gemeenschappelijk’ narratief mogelijk te maken over dit deel van de Holocaust. Voor meer informatie over de Brama Grodzka Gate en hun activiteiten, zie deze link.

Op meer museaal gebied is de Grodzka Gate een bezoek waard. In dit interessante gebouw zijn 43.000 mappen verzameld, 16.00 interviews geregistreerd die een beeld geven van het voor-oorlogse leven. De mappen staan voor iedere inwoner van Lublin voor de oorlog. Tenminste de helft van de mappen is leeg; geen naam, adres, geen foto’s van de mensen die weggevoerd werden. De Grodzka Gate werkt elke dag aan het zoeken en verzamelen van nieuwe schaarse gegevens. Een indrukwekkende taak, die een ieder die het Teatr bezoekt niet onberoerd laat.

Onlangs hebben we het nieuwe jaarverslag gepubliceerd.

Jaarverslag 2023 Stichting Sobibor

Annual Report 2023 Sobibor Foundation

Op zondagmiddag 9 juni is op het buitenterrein van Nationaal Monument Kamp Vught de openbare herdenking van de kindertransporten van juni 1943, in samenwerking met Stichting Sobibor. Op 6 en 7 juni werden bijna 1300 joodse kinderen gedeporteerd naar vernietigingskamp Sobibor in bezet Polen, waar zij vrijwel allen direct na aankomst werden vermoord. Zij werden vaak begeleid door een van de ouders: totaal 3014 mensen.

Vanaf 13.40 uur lezen kinderen van de Vughtse basisschool De Schalm (groep 7) de namen van de weggevoerde kinderen voor langs de route naar het kindermonument. De herdenking begint om 14.00 uur. Als eerste houdt Jeroen van den Eijnde, directeur van Nationaal Monument Kamp Vught een welkomstwoord. Hierna vertelt Christine Gispen-de Wied, voorzitter van Stichting Sobibor over de aanleiding van de kindertransporten en hoe deze in het kamp bekend werden gemaakt.

Tweede generatie
Marianne Schelvis (1954) vertelt over haar vader Jules Schelvis (1921-2016). Jules is één van de 18 overlevenden van vernietigingskamp Sobibor, waar ruim 34.000 Nederlandse joden zijn vermoord. Hij heeft zich onvermoeibaar ingezet om meer bekendheid te geven aan Sobibor. Hij richtte in 1999 Stichting Sobibor op, deed onderzoek, schreef boeken en werkte mee aan documentaires, muziekprojecten en meer. Marianne hielp haar vader bij het uitwerken van transportlijsten en begeleidde hem naar vele lezingen en herdenkingen. Koning Willem-Alexander memoreerde Jules op 4 mei 2020 op de Dam en noemde het concert ‘Er reed een trein naar Sobibor’ een onvergetelijke getuigenis.

Vlinders
Leerlingen uit groep 7 van Basisschool De Schalm uit Vught zijn elk jaar betrokken bij deze herdenking. Twee leerlingen zijn de ceremoniemeesters. De leerlingen deden onderzoek naar leeftijdsgenoten en drie van hen vertellen over kinderen van toen. Rabbijn Menno ten Brink houdt een overdenking. Folk-/pop artiest FIERE levert een muzikale bijdrage. Hierna leggen enkele vertegenwoordigers van betrokken organisaties en overheden elk een bloemstuk. De leerlingen van De Schalm bevestigen hierna vlinders in het monument, die symbool staan voor de jaren sinds 1943. Hierna krijgen de bezoekers tekeningen van vlinders aangereikt die verschillende scholen hebben ingekleurd en opgestuurd; zo worden honderden vlinders aan het prikkeldraad bevestigd. De entree op 9 juni gratis (geopend vanaf 12.00 uur). De audiotours zijn na de herdenking (vanaf 15.00 uur) beschikbaar. Nevenlocatie Barak 1B is op deze dag gesloten.

Achtergrond kindertransporten
Nu 81 jaar geleden werden op 6 en 7 juni 1943 bijna 1300 Joodse kinderen, meestal begeleid door slechts één van de ouders vanuit Vught via Westerbork naar het vernietigingskamp Sobibor gedeporteerd en daar meteen vermoord. Deze gebeurtenis wordt sinds 1999 jaarlijks herdacht bij het kindergedenkteken. Op dit monument zijn de namen verwerkt van de weggevoerde kinderen met hun naam en leeftijd; voor veel bezoekers is het monument een van de meest indrukwekkende plekken in het herinneringscentrum.

De joodse Klaartje de Zwarte-Walvisch schreef in haar dagboek: ‘Zoals men wel eens onwillekeurig een stukje papier versnippert, zo werden harten en zielen verscheurd en uit elkaar gerukt. Alles ging aan flarden. Alles werd vertrapt.’

Nationaal Monument Kamp Vught
Lunettenlaan 600, 5263 NT Vught
073 656 67 64
www.nmkampvught.nl

Foto’s:
– Kindermonument na herdenking in 2023 (foto Shirley Pellikaan)
– Leerling met vlinders bij de kampgracht in 2023 (foto Monique van den Brink

 

 

In 1943 werden met negentien transporten 34.313 Joodse Nederlanders en vluchtelingen vanuit kamp Westerbork naar het vernietigingskamp Sobibor gedeporteerd en vermoord. Slechts achttien van hen hebben de Holocaust overleefd.

Stichting Sobibor organiseert op 1 juni 2024 om 15.30 uur, in samenwerking met het Comité 4 en 5 mei, stadsdeel Zuid, een herdenking bij het monument ‘Sobibor – en wat doe jij’ bij de ingang van het Vondelpark aan de Van Eeghenstraat 78 in Amsterdam.

We nodigen iedereen van harte uit om hierbij aanwezig te zijn.

15.30 uur: Het kind is niet meer
Op 1 juni spelen jongeren van Theaterschool Utrecht i.s.m. Stichting ‘Theater Na de Dam’ voorafgaand aan de herdenking de voorstelling Het kind is niet meer, een mens is pas vergeten, als zijn naam vergeten.

Begin 1942 telde het Centraal Israëlistisch Weeshuis in Utrecht achtenveertig pupillen. De meesten waren na de Kristallnacht door hun ouders op de trein naar Nederland gezet in de verwachting dat zij hier veilig zouden zijn. Het pakte heel anders uit. In 1942 werd het joodse weeshuis in twee etappes leeggehaald. De uit Duitsland gevluchte kinderen het eerst, hun Nederlandse huisgenootjes volgden driekwart jaar later. Slechts enkelen zouden de oorlog overleven. De meeste kinderen werden op 5 maart 1943 in Sobibor vermoord.

Achttien jongeren uit het tussenjaar van de Theaterschool Utrecht maakten samen met regisseur Gilles Groot een voorstelling waarin zij de kinderen die in het weeshuis woonden herdenken. De helft van de groep speelt de Duitse kinderen die na Kristallnacht naar Nederland zijn gevlucht, de andere helft speelt zichzelf en vertelt vanuit het hier en nu.

16.00 uur: Sobibor Herdenking
Programma

Woord van welkom door Christine Gispen-de Wied, voorzitter Stichting Sobibor.

Getuigenissen slachtoffer, dader en omstander.

Spreker.

Muzikaal intermezzo door Mirjam van Dam en Ed Boekee.

Afsluiting en uitnodiging om steentjes te leggen bij het monument.

 

Onlangs dook een niet eerder gepubliceerd interview uit 1977 met Sobibor overlevende Selma Engel op. In 1977 werd ze thuis in Bradford (USA) geïnterviewd door de student Clifford Chanin. Clifford is nu Executive Vice President and Director of the 9/11 Memorial Museum in New York.

Interview is in het Engels. Cliff en Selma spreken over haar jeugd, de opkomst van het Nazisme, deportatie, het ongeloof na aankomst en de daaropvolgende 6 maanden overleven in het vernietigingskamp Sobibor, de opstand en haar leven na de oorlog.

Selma Engel werd als Saartje Wijnberg in 1922 geboren in Groningen. Ze dook tijdens de bezetting onder, werd opgepakt en op 6 april 1943 als strafgeval gedeporteerd naar Sobibor. Selma ontmoette in Sobibor de Poolse Chaim Engel, haar latere echtgenoot. Samen ontsnapten ze op 14 oktober 1943 tijdens de opstand en hielden zich negen maanden schuil in een schuur in de buurt van Chelm. Ze gaan via Odessa terug naar Nederland en later naar de USA.

 

Programma

• 09.30 – 10.00: Opening
  • Welkom – Martijn Eickhoff (directeur NIOD)
  • Introductie – Erik Somers (NIOD, projectleider ‘Sobibor. Archeologie van Vernietiging’)
• 10.15 – 10.40: Keynote speech Barbara Hausmair
• 10.40 – 11.40: The excavation of Sobibor from the perspective of the archaeologists:
  • Film documentaire Deadly Deception at Sobibor’, an introduction to the Excavations at Sobibor in Film – Gary Hochman
  • Archeologen Wojchiech Mazurek, Yoram Haimi en Ivar Schutte worden geïnterviewd door Erik Somers
• 11.40 – 12.00: Koffie en thee
• 12.00 – 13.00: Excavating Sobibor: from Stakeholders to Interpretations
  • The difficult Web of Stakeholders in the Archaeology of Sobibor – Katarzyna Grzybowska
  • The Finds from Sobibor and the Expressiveness of the Material Culture of Holocaust Camps – Claudia Theune
• 13.00 – 14.00: Lunch
• 14.00 – 14.10: Toespraak Maarten van Ooijen (Demissionair staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport)
• 14.10 – 15.00: Applying Archaeology in Narrative and Design
  • Public History; Book Publication Traces of Sobibor – Erik Schumacher
  • Sobibor Finds in the Presentation at National Holocaust Museum, Amsterdam – Annemiek Gringold
  • The results of archaeological research applied to the lay-out of the Sobibor site and museum – Tomasz Oleksy-Zborowski
• 15.00 – 15.40: Archaeology and Memory Culture: Now and Then
  • Panel discussie met Hannah Wilson, Zuzanna Dziuban en Zofia Woycicka. Moderator: Martijn Eickhoff
• 15.40 – 16.00: Koffie en thee
• 16.00 – 16.45: What Can We Learn from the Sobibor Excavations for Future Archaeological Research?
  • Panel discussie met Barbara Hausmair, Caroline Sturdy-Colls en Anna Zalewska. Moderator: Jelke Take
• 16.45 – 17.00: Terugblik door Frank van Vree
• 17.00 – 17.15: Boekpresentaties en slotwoord
• 17.15 – 18.15: Borrel