Bernolf Kramer

Het voelt altijd fijn om aan het eind van het jaar nog even terug te kijken: wat beleefden we met elkaar in 2023?

Het jaar begon goed. We kondigden een belangrijk jaar aan: 80 jaar geleden brak in oktober 1943 de opstand in Sobibor uit. Door de opstand kennen we de geschiedenis van een plek die niet bekend mocht worden, van een plek die bij diegenen die er na de oorlog nog waren lang onbekend bleef.
Op deze plek staat nu, na 80 jaar, een nieuw museum dat recht doet (als je daar al van mag spreken) aan de slachtoffers; op deze plek kun je rouwen, namen noemen en je afvragen hoe je zelf in de wereld wilt staan.
Dit is de plek waarover het verhaal verteld moet blijven. Daar zijn we van overtuigd, dat blijft onze missie.

Die gedachte hadden we heel erg nodig toen de wereld op 7 oktober veranderde. De gruwelijke aanslag door Hamas in Israël liet ons niet onberoerd. Hoewel we ons als Stichting bewust niet mengen in het publieke debat, moge het duidelijk zijn dat de gebeurtenissen in Israël en Gaza ons zeer aan het hart gaan.
Dat overschaduwt het terugkijken en in die context schrijf ik dit bericht.

In februari hielden we onze netwerkbijeenkomst. De opkomst was groot en divers en deed ons opnieuw beseffen hoe belangrijk het is in een goed netwerk te kunnen acteren. We introduceerden ons ‘oral history’ project met studenten van het University College Utrecht. Prachtige gesprekken met eerste generatie overlevenden zijn te zien en te beluisteren op onze website. Mocht u geïnteresseerd zijn om mee te doen en uw verhaal vast te leggen, laat het ons weten op info@sobibor.org!

In alle stilte overleed op 14 mei 2023 in Herzliya, Israël, de laatste overlevende van Sobibor, Sophia Engelsman-Huisman. Zij was één van de 18 Nederlandse overlevenden van het vernietigingskamp Sobibor. En de laatste overlevende van de 34313 uit Westerbork naar Sobibor gedeporteerde Joden.

En dan ‘Sjiwwe voor Sobibor’; een project over de 19 treinen die naar Sobibor reden tussen maart en augustus 1943. Theater Roestvrij maakte een prachtige, ontroerende voorstelling over het leven in Westerbork voor vertrek. Deze voorstelling kwam tot stand in samenwerking met Theater Na de Dam, Herinneringscentrum Kamp Westerbork en Stichting Sobibor.

De jongeren speelden ook voorafgaand aan onze herdenking op 1 juni bij het Vondelpark. Een voorstelling zomaar op straat. Voorbijgangers bleven staan en hoe mooi is het om jonge mensen zo de geschiedenis te zien verbeelden.

De jongeren speelden ook een aangepaste voorstelling na de herdenking van de Kindertransporten in Kamp Vught, die de herdenking dit jaar nog mooier maakte. Als u het nog niet gezien heeft kunt u een terugblik terugvinden op onze website of de video over de voorstelling op YouTube bekijken.

Onze herdenking zelf mocht zich verheugen in een grote opkomst van oud, maar zeker ook jong! Krachtige jonge meiden lazen dit keer getuigenissen en Rosanne Kropman las voor uit ‘Het Donkerste Donker’, haar boek over de geschiedenis van Sobibor, verteld aan de hand van een aantal personages en gebeurtenissen en de hedendaagse actualiteit. Hierna konden we alleen nog stil luisteren naar de mooie stem van Mirjam van Dam en steentjes leggen bij het monument. De CD Yiddish Jazz van Mirjam is te bestellen op haar website.

Het boek van Rosanne Kropman werd op 10 oktober gepresenteerd in Café De Brakke Grond in Amsterdam.
Dankzij Marc van Velzen, de achterkleinzoon van Jacobs weduwe, vond Rosanne Kropman foto’s van Jozeph Jacobs, de Nederlander die in 1943 een opstand in Sobibor beraamde. Het boek kent inmiddels een derde druk, inclusief de ontdekte foto’s.

Ook de podcast ‘Weggegumd’ ‘van Audiodroom mag niet onvermeld blijven. Het vertelt het verhaal en de zoektocht naar Ilse Wagner, een vergeten klasgenootje van Anne Frank. De podcast is voor een deel opgenomen in Sobibor. De podcastmakers gingen met Stichting Sobibor mee op een van hun reizen. Daardoor is het ook een prachtig document over Sobibor en haar geschiedenis geworden. De podcast is in zijn geheel te beluisteren via weggegumd.nl.

Onze reizen waren dit jaar een warm succes. Tijdens de herdenkingsreis in mei konden nabestaanden hun nieuwe stenen verwelkomen. Op de verdiepingsreis ontwikkelde het docentenprogramma zich goed; steeds meer lesmateriaal en lesvormen worden uitgewisseld.

We namen aan het begin van de zomer afscheid van ons bestuurslid en secretaris Ingrid Zijlstra. Zij zorgde ruim vijf jaar voor de website, onze Nieuwsbrieven en nog veel meer. Gelukkig vonden we Naomi Koster bereid om tot het bestuur toe te treden. Met haar ruime ervaring en grote netwerk zijn we daar heel blij mee.

Voor het eerst na 3 jaar kon de Internationale Jeugdconferentie in oktober weer georganiseerd worden. Het was dit jaar ook 10 jaar geleden dat de eerste Internationale Jeugdconferentie plaatsvond. Reden om alle Nederlandse deelnemers op te sporen voor een eerste lustrum. Het werd een mooie ontmoeting in het Provinciehuis in Arnhem. De jongeren, inmiddels uitgewaaid over het land vonden elkaar nog steeds in hun herinneringen aan de reis. De impact liet zich goed verwoorden in de enquête die we eerder dit jaar onder de jongeren hadden uitgezet: ‘er geweest zijn is zoveel belangrijker dan er alleen over gehoord hebben’. Als u geïnteresseerd bent in de uitkomst van de enquête, dan kunt u hem hier nog eens nalezen.

Op 12 en 14 oktober vond de herdenking van de opstand in Sobibor plaats. Met het bestuur en oud-bestuur, waaronder de dochter van Jules Schelvis, reisden we af. In Sobibor ontmoetten we de Nederlandse delegatie, waaronder demissionair Premier Rutte die de openingsspeech hield bij de officiële herdenking; ingetogen en weloverwogen. Op 14 oktober hadden wij zelf de regie over de herdenking samen met Bildungswerk Stanislaw Hantz. Met een groot gezelschap, waaronder ook de jongeren van de Internationale Jeugdconferentie, liepen we over het terrein, van de appelplaats, door de Laan van Herinnering, naar de as-heuvel. We luisterden naar de toespraken van Marvin Raab, Tagan Engel en Rena Blatt, nabestaanden van overlevenden van de opstand en noemden namen. We stonden stil bij de stenen. De nieuwe Laan van Herinnering/Herdenkingslaan is indrukwekkend.

De NOS maakte een bijzondere documentaire. Zij vertelden het verhaal van de slachtoffers vanuit Westerbork en Sobibor. U kunt ook deze documentaire terugkijken.

We blijven ons nog meer dan andere jaren bewust van het feit dat we onze verhalen moeten blijven vertellen. Dat deed ook Professor dr. Marc van Berkel met zijn verhaal over Holocaust educatie tijdens de herdenking van de opstand in het Verzetsmuseum, eind oktober. Het nagesprek was intens.

Gelukkig konden we het jaar feestelijk afsluiten met de uitreiking van de Jules Schelvis Jongerenprijs aan Oscar Visser. Oscar interviewde zijn Opa Joost van Hilten over de oorlog en Sobibor. Uit het juryrapport: ‘Oscar doet met zijn werkstuk verslag van een proces waarbij hij door het interviewen van een nabestaande, zowel die persoon in de gelegenheid stelt zijn verhaal te doen, als zelf ook deel wordt van dat proces van doorgeven van het verhaal van Sobibor’.
Theater Roestvrij kreeg voor ‘Sjiwwe voor Sobibor’ een eervolle vermelding.

Dit beleefden we met elkaar in 2023. We staan aan de vooravond van 2024, het jaar dat de Stichting 25 jaar bestaat! Ik dank opnieuw mijn medebestuursleden Petra, Menno, Bernolf, Fergal, Marijke en Naomi voor al het werk dat zij verrichten.

Laten we met z’n allen blijven hopen dat het in 2024 weer rustiger kan worden in de wereld!

Christine Gispen-de Wied
30 december 2023

Van 11 tot 15 oktober 2023 vond in Sobibor de Internationale Jeugdconferentie plaats. De eerste keer na de pandemie dat dit weer mogelijk was. Dit evenement, dat jongeren uit Nederland, Duitsland, Polen en Oostenrijk samenbracht, bood hen de kans om de historische locaties van Sobibor en Majdanek te bezoeken en hun inzichten en emoties te delen. Hun verhalen over de reis vormen een aangrijpend mozaïek van ervaringen en reflecties over een van de donkerste periodes uit de menselijke geschiedenis.

Misschien vatten de woorden van Karsten van Meggelen de reis het best samen: “De reis naar Sobibor was onbeschrijfelijk aangrijpend, doordrenkt met respect, verdriet en intense reflectie. Elk moment op die historische grond droeg een gewicht dat woorden tekortdoet.”

Sam Overgaag uit Voorburg spreekt over de transformatie van Sobibor en Majdanek van “namen in mijn geschiedenisboek” naar “herinneringen met emoties”. Hij benadrukt het belang van het delen van deze ervaringen om de herinnering aan de slachtoffers levend te houden en haalt Jules Schelvis aan: “Elk woord is een overwinning op de nazi’s”. Sam’s woorden raken de essentie van het belang van herinnering en educatie over de Holocaust.

“Hoewel ik al enorm veel wist over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust hielp het bezoeken van Sobibor en Majdanek enorm aan het bijbehorende besef. De kampen zijn nu niet langer namen in mijn geschiedenisboek maar herinneringen met emoties.”

Daisy Janssen uit Doetinchem reflecteert op de emotionele impact van de “intieme herdenkingen”. Ze beschrijft hoe het oplezen van namen van de slachtoffers tijdens de herdenkingen haar raakte en een diepere betekenis gaf aan haar begrip van de Holocaust. Daisy’s ervaring benadrukt de kracht van persoonlijke verhalen en de noodzaak om de individuele levens die verloren zijn gegaan te herdenken.

“De intieme herdenking was erg mooi en kwam dan ook flink binnen. Het namen oplezen vond ik een mooi concept, dit maakte het namelijk nog persoonlijker ook voor ons als groep.”

Berthe van Engelen uit Elburg brengt een ontroerend perspectief over haar ervaring in Sobibor. Ze spreekt over de overweldigende realisatie van het immense lijden dat daar heeft plaatsgevonden en benadrukt de menselijke veerkracht die ze zag in de verhalen van overlevenden en in de herdenkingsplek zelf.

“Het was bizar om te (proberen te) beseffen dat je staat op de plek waar zo veel onschuldige mensen zijn omgekomen. Dat ze zijn omgekomen om wie zij waren, omdat ze joods waren. Het raakte mij heel erg om daar rond te lopen en de duizenden steentjes te zien. Ik vond het heel heftig om te bedenken dat die steentjes er ook waren om resten van botten te verbergen.”

Ana Maria Kielder, ook uit Elburg, deelt haar onbeschrijfelijke gevoelens en gedachten tijdens het bezoek aan Sobibor en Majdanek. Haar verhaal is een getuigenis van de complexe emoties die dergelijke plaatsen oproepen, variërend van diep verdriet tot reflecties over menselijkheid en veerkracht.

“De laatste dag van het programma was de zaterdag, deze vond ik heel speciaal. Ik ben erg dankbaar dat ik de kans heb gekregen om een herdenking als deze bij te mogen wonen. De toespraken van de nabestaanden vond ik erg mooi op de appelplaats waar we stonden en waar de opstand in Sobibor ook is uitgebroken, toen die dag 80 jaar geleden. Na de appelplaats heb ik met wat anderen gepraat met de kleindochter van Selma Engel-Wijnberg wat een fijn, maar kort gesprek was. Zij benadrukte nog eens dat ze het erg belangrijk en goed vond dat jongeren hier van af weten.

Gijs Juffer uit Elburg noemt zijn ervaring “indrukwekkend” en spreekt over hoe de reis zijn begrip van de Holocaust heeft verdiept. Hij onderstreept het belang van educatie en het delen van verhalen als middel om de herinnering aan deze tragische gebeurtenissen levend te houden.

“Ik zou deze trip echt aanraden aan wie dan ook. Om de holocaust goed te kunnen begrijpen, moet je hier wel naartoe zijn geweest, anders kun je voor mijn gevoel niet de verschrikkingen ervan (volledig) bevatten.”

Karsten van Meggelen uit Heerde beschrijft op een indringende wijze zijn ervaringen:

“Toen we aankwamen op die donderdag bij Sobibor voelde de lucht zwaar en het was er zo stil. De stilte sprak boekdelen; het leek alsof de bomen en de aarde ‘fluisterden’ over het immense leed dat hier heeft plaatsgevonden. De herdenkingsplaats, sober en krachtig, bracht een storm aan emoties teweeg – van ontzetting tot diep respect voor de levens die hier zijn verloren. Al met al een enorm bijzondere plek.

De realiteit van wat zich hier heeft afgespeeld, drong diep door. Langs de gedenktekens voelde ik een golf van rouw. Het was overweldigend, de omvang van het lijden dat hier heeft plaatsgevonden, maar te midden van die duisternis was daar ook de menselijke veerkracht, hartverscheurend en toch inspirerend. Het vertelt niet alleen over verlies, maar ook over de onbreekbare kracht van de geest en de dringende noodzaak om te blijven herinneren.

Deze reis heeft me diep doen nadenken over menselijkheid, geschiedenis en het belang van herinnering. Het is cruciaal om deze herinneringen te bewaren voor de generaties die komen. Dit zal altijd een deel van mijn innerlijke bagage zijn, en het heeft mijn kijk op het begrijpen van geschiedenis volledig veranderd.”

De verhalen van deze jonge deelnemers zijn een krachtige herinnering aan het belang van het bewaren van de geschiedenis. Hun bezoek aan Sobibor en Majdanek was niet alleen een educatieve reis, maar ook een emotionele en persoonlijke ervaring die hen leerde over de verschrikkingen van het verleden en het belang van herinnering en respect.

De Jeugdconferentie in Sobibor is een belangrijk initiatief dat jongeren de kans biedt om te leren over de geschiedenis en de gevolgen van de Holocaust. Door hun ervaringen te delen, dragen deze jongeren bij aan een voortdurende dialoog over het verleden, zodat toekomstige generaties de lessen uit deze donkere periode niet vergeten. Het is onze collectieve verantwoordelijkheid om deze verhalen te blijven vertellen en ervoor te zorgen dat de wereld nooit vergeet wat er in Sobibor en andere vernietigingskampen is gebeurd.

Deze reis was meer dan een bezoek aan historische locaties; het was een emotionele en educatieve reis die de deelnemers voor altijd zullen meedragen. Hun ervaringen en reflecties benadrukken het belang van herinnering, empathie en educatie in onze voortdurende inspanningen om te zorgen dat de verschrikkingen van de Holocaust nooit vergeten worden.

Het belevingsonderzoek dat wij onlangs door Motivaction hebben laten uitvoeren onder oud-deelnemers bevestigd de ervaringen van de jongeren die dit jaar deelnamen. Lees hier het onderzoek.

“We moeten het verhaal van deze mensen blijven vertellen, aan iedereen die we kennen, aan onze kinderen. Wat hier gebeurd is mag nooit maar dan ook nooit nog een keer gebeuren.” (Pieter Barnard)

Op 29 oktober vond in het Verzetsmuseum de bijeenkomst plaats ter herdenking van de opstand in het Vernietigingskamp Sobibor van 14 oktober 1943. Deze bijeenkomst wordt jaarlijks gezamenlijk door het Verzetsmuseum en Stichting Sobibor georganiseerd.

Bijzonder dit jaar is dat de opstand tachtig jaar geleden was. Bovendien is Vernietigingskamp Sobibor regelmatig in het nieuws geweest. Te beginnen met artikelen in de dagbladen over de presentatie van het boek van Rosanne Kropman “Het donkerste donker” en met televisie uitzendingen over de herdenkingen in Sobibor en Westerbork.

Keynote over Holocaust onderwijs

Als keynote spreker over Holocausteducatie was Marc van Berkel uitgenodigd. Hij is recent benoemd tot hoogleraar Holocausteducatie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, als opvolger van Ido Abram.

Lees hier de keynote van Marc van Berkel

Hij beschreef hoe het onderwijs over de Holocaust zich sinds de jaren zestig heeft ontwikkeld, op actuele uitdagingen en op de verhouding tussen Holocausteducatie en bestrijding van antisemitisme. En juist ook nu, na het oplaaien van het geweld in het Midden-Oosten , waardoor ook onrust in Nederland is ontstaan, met als gevolg dat verschillende manifestaties zijn afgelast. Maar ook met gevolgen voor het onderwijs. Docenten zullen nog meer op hun woorden moeten letten bij het behandelen van de geschiedenis en de actualiteit van het Midden Oosten.

Het “nieuwe begin” na 1945 had als gevolg dat pas in de 70-iger jaren specifieke aandacht voor de Jodenvervolging kwam en pas veel later werd het Holocaustonderwijs een  verplicht onderdeel van het geschiedenisonderwijs.

Anno 2023 is de interesse onder jongeren voor de Holocaust groot, wel neemt hun kennis langzaam af. De reden zou kunnen zijn dat geschiedenis een keuzevak is in de bovenbouw. Een andere reden zou kunnen zijn dat persoonlijke getuigenissen van familieleden steeds schaarser worden. Daarom zijn de gastsprekers zo enorm belangrijk en veel belangrijker dan films met vaak historisch niet correcte informatie.

Aan de Holocaust betrokken onderzoek leert dat meer dan de helft van de jongeren het goed vindt dat er op scholen aandacht wordt besteed aan de Holocaust.
Echter, veel leermiddelen bieden nog altijd onjuiste of eenzijdige informatie. Ook neemt de kennis van de docenten af. Veel jongeren reproduceren hardnekkige stereotypen en vooroordelen met betrekking tot Joden.
Aan de andere kant zijn veel jongeren wel degelijk geïnteresseerd. Vooral door verhalen van nabestaanden kunnen ze zich inleven. Bekend is dat inleving een werkzaam mechanisme is om vooroordelen te verminderen.

Discussie over Holocaust onderwijs

Na deze keynote speech werd de middag vervolgd door een discussie met Bettie Schols-Meents (geeft voor het  Landelijk Steunpunt Gastsprekers van Westerbork al jarenlang gastlessen op scholen) en Hadassa Hirschfeld (historicus, oud adjunct-directeur CIDI en organisator/begeleider jongerenreizen naar Auschwitz). Deze discussie werd geleid door Petra van den Boomgaard.

IN MEMORIAM [🇬🇧 👇🏼]

Op zondag 19 november bereikte ons het droevige nieuws dat Marek Bem die dag op 62-jarige leeftijd wa s overleden. Een enorme schok voor iedereen die hem heeft gekend. Ongeveer een maand voor zijn overlijden was Marek nog volop betrokken bij de internationale Jongerenconferentie in Wlodawa. Bijna tien jaar lang verzorgde hij tijdens deze ontmoetingen tussen voornamelijk Poolse, Duitse en Nederlandse scholieren interessante en emotioneel beladen lezingen over de Sjoa, in het bijzonder over het vernietigingskamp Sobibor.

Marek Bem maakte altijd een zeer gedreven indruk. Zijn bevlogenheid en passie voor deze geschiedenis was bijna uniek. Marek maakte met zijn optreden altijd grote indruk op onze jonge studenten.

Proefschrift
Marek Bem studeerde etnografie aan de Universiteit van Wroclaw. Op 13 maart 2013 verdedigde Marek aan de Marie Curie-Sklodowska Universiteit in Lublin zijn proefschrift Sobibor Extermination Camp 1942-1943. Voor deze dissertatie had Marek ongeveer tien jaar met tomeloze energie en geestdrift onderzoek gedaan. In 2015 verscheen met steun van de Stichting Sobibor en de provincie Gelderland de Nederlandse versie van deze uitgebreide studie onder de titel Sobibor Vernietigingskamp 1942-1943. Met deze dissertatie heeft Marek een nieuwe dimensie gegeven aan de kennis over Sobibor.

Herdenkingslaan
Mede door de inspanningen van Marek Bem (en Doede Sijtsma van de provincie Gelderland) kreeg ruim twintig jaar geleden de gedachte vorm om een Lane of Remembrance aan te leggen in het voormalige vernietigingskamp Sobibor. Op de plek waar mogelijk het pad richting de gaskamers was geweest, de zogeheten Himmelfahrtstrasse, konden stenen worden gelegd door nabestaanden waar de namen van de slachtoffers (met teksten) een blijvende herinnering konden zijn: gedenkstenen die de slachtoffers weer een naam en een levensverhaal geven.

Als directeur van het museum Sobibor scheef Marek in 2003, samen met Doede Sijtsma, een masterplan voor de toekomst van Sobibor. Dit document zou uiteindelijk de basis worden van de herinrichting van het voormalige vernietigingskamp.

Marek Bem was de bedenker van het Festival van Drie Culturen, een meerdaags evenement in Wlodawa dat ieder jaar stil staat bij het multicultureel en religieus karakter van de stad.

Een andere verdienste van Marek was dat hij met zijn kennis en ervaring steun gaf aan projecten van bijvoorbeeld Mirjam Huffener (bij het educatieproject over de kindertransporten uit kamp Vught) en Selma Leydesdorff (bij het schrijven van haar biografie over Alexander Pechersky).

Marek Bem speelde vooral een belangrijke rol in het overdragen van kennis over de Sjoa aan jongeren. Dat zag hij als een levensmissie: de wereld moet weten wat in Sobibor (en de andere concentratie- en vernietigingskampen) is gebeurd. Tijdens zijn laatste lezing riep hij onze jongeren op vooral niet onverschillig te zijn!

Rachel Borzykowski-penning
Zijn niet aflatende inzet en zijn tomeloze energie bij de overdracht van kennis over met name Sobibor heeft ertoe geleid dat Marek Bem in 2018 door de Stichting Sobibor de Rachel Borzykowski-penning kreeg toegekend. Marek ontving deze zeer eervolle onderscheiding in de (voormalige) synagoge van Wlodawa uit handen van Jetje Manheim, voormalig voorzitter van de Stichting Sobibor.

We gedenken Marek Bem met veel respect en met veel eer. We zullen hem enorm missen en wensen zijn nabestaanden, in het bijzonder zijn vrouw Malgosia en zijn zoon Marek, heel veel sterkte toe om dit enorme gemis te kunnen verwerken.

Willem van Norel

Marek Bem bij de 80e herdenking van de opstand in Sobibor en de internationale jeugdconferentie, 14 oktober 2023

🇬🇧 IN MEMORIAM

On Sunday, November 19, we received the sad news that Marek Bem had passed away at the age of 62. It was a huge shock to everyone who knew him. About a month before his death, Marek was still actively involved in the International Youth Conference in Wlodawa. For nearly ten years, he provided interesting and emotionally charged lectures about the Shoah, particularly about the Sobibor extermination camp, during these meetings primarily involving Polish, German, and Dutch students.

Marek Bem always appeared very driven. His enthusiasm and passion for this history were almost unique. Marek always made a significant impression on our young students with his performances.

Dissertation
Marek Bem studied ethnography at the University of Wroclaw. On March 13, 2013, Marek defended his dissertation, “Sobibor Extermination Camp 1942-1943,” at the Marie Curie-Sklodowska University in Lublin. He had spent about ten years researching this dissertation with tireless energy and enthusiasm. In 2015, with support from the Sobibor Foundation and the Province of Gelderland, the Dutch version of this extensive study was published under the title “Sobibor Extermination Camp 1942-1943.” With this dissertation, Marek added a new dimension to the knowledge about Sobibor.

Lane of Remembrance
Partly due to the efforts of Marek Bem (and Doede Sijtsma of the Province of Gelderland), the idea of creating a Lane of Remembrance at the former Sobibor extermination camp was conceived over twenty years ago. On the site of what may have been the path to the gas chambers, the so-called Himmelfahrtstrasse, stones could be laid by relatives where the names of the victims (with texts) could be a lasting memory: memorial stones that give the victims back a name and a life story.

As director of the Sobibor museum, Marek wrote, together with Doede Sijtsma, a master plan for the future of Sobibor in 2003. This document would eventually become the basis for the redevelopment of the former extermination camp.

Marek Bem was the initiator of the Festival of Three Cultures, a multi-day event in Wlodawa that commemorates the multicultural and religious character of the city each year.

Another merit of Marek was that he supported projects with his knowledge and experience, such as those of Mirjam Huffener (in the educational project about the children’s transports from Camp Vught) and Selma Leydesdorff (in writing her biography of Alexander Pechersky).

Marek Bem played an especially important role in transferring knowledge about the Shoah to young people. He saw this as a life mission: the world must know what happened in Sobibor (and the other concentration and extermination camps). During his last lecture, he urged our young people not to be indifferent!

Rachel Borzykowski medal
His relentless commitment and boundless energy in transferring knowledge, particularly about Sobibor, led to Marek Bem being awarded the Rachel Borzykowski medal by the Sobibor Foundation in 2018. Marek received this highly honorable award in the (former) synagogue of Wlodawa from Jetje Manheim, former chairman of the Sobibor Foundation.

We remember Marek Bem with great respect and honor. We will miss him enormously andwish his relatives, especially his wife Malgosia and his son Marek, a lot of strength to cope with this tremendous loss.

Met trots kondigt Stichting Sobibor aan dat de Jules Schelvis Jongerenprijs 2023 is toegekend aan Oscar Visser. Zijn werkstuk ‘Mijn familie en Sobibor’, dat opvalt door de heldere en bijna zakelijke schrijfstijl, behandelt het verleden van het vernietigingskamp Sobibor op een wijze die zowel informatief als indringend is.

Oscar, leerling in 3 V WO, heeft voor zijn werkstuk een bijzonder perspectief gekozen. Ondanks de persoonlijke betrokkenheid door het verlies van familieleden, waaronder drie in Sobibor en één in Auschwitz, kiest hij ervoor om een stap terug te doen van het individuele leed en zich te richten op de feiten: de besluitvorming rondom de bouw van het kamp, de uitvoerende leiding, de gruwelijke procedures en de fysieke inrichting van Sobibor.

Het werkstuk van Oscar geeft ruimte aan de kille feiten, waarna hij op ingetogen wijze de verbinding legt naar het persoonlijke door de geschiedenis van vier Stolpersteine in Amsterdam te beschrijven. De nuchtere weergave van de opstand in Sobibor en de huidige staat van het voormalige kamp vormen het sluitstuk van zijn betoog, dat echter niet eindigt voordat hij de oproep van Jules Schelvis zelf laat weerklinken: het verhaal van Sobibor moet verteld blijven worden.

Door deze aanpak wordt het leed van individuen geen sluier die het zicht ontneemt op de systematische processen van de Holocaust. Integendeel, het versterkt juist het besef van de immense impact van de gebeurtenissen in Sobibor. Oscar laat zien dat een feitelijke benadering, in de geest van Jules Schelvis’ eigen getuigenissen, de gruwelijkheid niet verzacht, maar de roep om herinn

De Jules Schelvis Jongerenprijs wordt met dit werkstuk een symbool voor het belang van herdenken op een manier die aanzet tot nadenken en actie. Oscar Visser heeft met zijn aanpak de missie van Stichting Sobibor versterkt: het voortdurend herinneren aan en leren van de geschiedenis, opdat deze zich nooit meer herhaalt.

Er waren dit jaar vier inzendingen.

1. Pien Gubbels (Tekening met gedicht)
2. Oscar L. Visser (Werkstuk: Mijn familie en Sobibor)
3. Jop van Schaik, Morris Kuijk, Ivo van Anraad, Jens Bunt (Profielwerkstuk Sobibor)
4. Spelersgroep van 20 jongeren binnen Roestvrij Theater (Sjiwwe voor Sobibor)

De jury besloot het bestuur van de Stichting Sobibor unaniem te adviseren om de Jules Schelvis Scholierenprijs 2023 toe te kennen aan Oscar Visser:

“Onze overwegingen daarbij waren dat Oscar met zijn werkstuk verslag doet van een proces waarbij hij door het interviewen van een nabestaande, zowel die persoon in de gelegenheid stelt zijn verhaal te doen, als zelf ook deel wordt van dat proces van doorgeven van het verhaal van Sobibor. Er is moed voor nodig om zoiets binnen de familie te doen en dan ondanks de persoonlijke banden toch afstand te bewaren tot het uiteraard zeer beladen en emotionele onderwerp. Oscar is daarin geslaagd. Zijn voornemen om met zijn opa af te reizen naar Polen geeft overigens ook aan dat het proces nog niet afgerond is.

We weten uit andere verhalen overigens dat het punt waar het klaar is, vaak ook niet bereikt wordt. Maar dat is niet erg. We hebben elkaar nodig om met deze geschiedenis om te kunnen gaan. De verteller van het verhaal – de opa van Oscar – stapt in de voetsporen van Jules Schelvis en de luisteraar, die door het verhaal op te tekenen, ook die voetsporen volgt.

Oscar is gegrepen door het verhaal van zijn familie en wist dat hij zijn grootvader moest interviewen. Het kan niet anders dat het een verdieping heeft gegeven in zijn relatie met zijn opa en – we merkten het al op – hij geeft ook aan dat hij nog samen met zijn opa de kampen in voormalig nazi-bezet Polen wil bezoeken. Wij vinden het heel bijzonder dat hij als jonge man dat wil doen. Als dat lukt, dan zal dat een levensbepalende ervaring zijn, wellicht helend voor zijn grootvader, maar zeker is dat – mocht het Oscar zijn gegeven – hij dit verhaal en bezoek aan Sobibor in de toekomst, in de geest van Jules Schelvis, weer aan zijn eigen kinderen en kleinkinderen zal doorgeven en vertellen”.

Een bijzondere vermelding door de jury wordt toegekend aan  de spelersgroep van 20 jongeren binnen Roestvrij Theater  voor de voorstelling Sjiwwe voor Sobibor. De jury: “een sjiwwe zitten, dat zijn de zeven treurdagen in acht nemen als je net eene bloedverwant aan de dood verloren hebt. Twintig jongeren, verbonden aan Roestvrij Theater, hebben in een reeks van ruim twintig voorstellingen verschillende en aanhakend bij specifieke verhalen van transporten uit Wersterbork naar Sobibor, unieke voorstellingen gemaakt. Ze hebben dat gedaan op een wijze die het publiek deed voelen dat – zoals een sjiwwe betaamt – het verlies recent en nog in alles voelbaar was. Een intensief project dat niet alleen op de toeschouwer, maar ook op de jongeren veel indruk moet hebben gemaakt”.

Stichting Sobibor heeft in 2020 deze prijs in het leven geroepen voor jongeren, die op bijzondere wijze het voormalig nazi vernietigingskamp Sobibor onder de aandacht brengen en zich betrokken voelen bij te dragen aan de blijvende herinnering aan Sobibor. De Jules Schelvis Jongerenprijs bestaat uit een oorkonde en een bedrag van €250,-.

Juryleden voor de Jules Schelvis Scholierenprijs 2023 waren:
Jeroen van den Eijnde, directeur Nationaal Monument Kamp Vught, Maarten Eddes, oud-voorzitter van de Stichting Sobibor en Doede Sijtsma, vanuit de Provincie Gelderland sinds 2002 ambtelijk betrokken bij ontwikkelingen in Sobibor

Op 14 oktober 1943, 80 jaar geleden, vond een daad van moed en verzet plaats die de geschiedenis zou ingaan als de opstand in Sobibor. Deze gebeurtenis, waarbij gevangenen in het Duitse vernietigingskamp Sobibor in opstand kwamen tegen hun onderdrukkers, wordt jaarlijks herdacht. Dit jaar was er niet alleen een intieme herdenking op 14 oktober, maar ook een internationale herdenking op 12 oktober, waarbij demissionair premier Rutte en demissionair staatssecretaris Van Ooijen aanwezig waren.

Een Krachtige Boodschap van demissionair Premier Rutte

Tijdens de internationale herdenking sprak demissionair premier Rutte met diepe emotie over het belang van herdenken en het eren van degenen die in 1943 in opstand kwamen en degenen die in Sobibor werden vermoord. Hij citeerde de Joodse traditie: “Moge hun nagedachtenis tot zegen zijn. Mogen ze nooit vergeten worden, zoals hun moordenaars van plan waren.” Met deze woorden benadrukte hij de blijvende herinnering aan de slachtoffers en de kracht van het verzet.

Premier Rutte voegde eraan toe dat de aanwezigheid bij deze herdenking een duidelijke boodschap is: het kwaad zal niet zegevieren. Door samen te komen, de namen van de slachtoffers te noemen en hun verhalen te vertellen, herinneren we onszelf eraan hoe belangrijk het is om waakzaam te zijn, juist in het heden. We moeten opstaan tegen antisemitisme en andere vormen van uitsluiting, tegen onderdrukking en opkomen voor vrijheid, mededogen en menselijkheid.

Het voorbeeld van Jules Schelvis, Ursula Stern en Selma Engel-Wijnberg toont ons de weg. We moeten blijven vertellen, zodat de gruwelen van Sobibor nooit vergeten worden.

Een Belangrijke Ontwikkeling: Reconstructie van het Kampterrein

Een andere gedenkwaardige gebeurtenis in de herdenking van de Sobibor Opstand is de afronding van de reconstructie van het kampterrein. Dankzij intensief archeologisch onderzoek is het gelukt om de plattegrond van het kamp te reconstrueren, waarbij oa de locatie van de gaskamers is gevonden. Deze reconstructie werpt nieuw licht op de gruwelijke geschiedenis van Sobibor en helpt om het verhaal completer te vertellen.

Sjiwwe voor Sobibor

Tegelijkertijd met de herdenking in Sobibor vond in Herinneringscentrum Kamp Westerbork ook een herdenkingsbijeenkomst plaats. Journalist Rosanne Kropman presenteerde haar nieuwe boek over Sobibor en jongeren van Roestvrij theater speelden de voorstelling Sjiwwe voor Sobibor. In samenwerking met Roestvrij theater, Theater Na de Dam en Stichting Sobibor ontwikkelde het Herinneringscentrum Kamp Westerbork de voorstellingenreeks Sjiwwe voor Sobibor. Deze nieuwe manier van herdenken werd vanaf het voorjaar van 2023 op het voormalige kampterrein en andere locaties gespeeld. In het kader van de herdenking van de opstand werd de voorstelling opnieuw opgevoerd.

Het Donkerste Donker: Verhalen van Menselijke Destructie

Een ander belangrijk aspect van de 80e herdenking is de publicatie van het boek ‘Het Donkerste Donker’ door Rosanne Kropman. Dit boek graaft diep in de verhalen van menselijke destructie in het Duitse vernietigingskamp Sobibor in het bezette Polen. Het boek biedt een onmisbare inzage in de persoonlijke ervaringen van enkele slachtoffers en overlevenden, waardoor we hun verhalen kunnen blijven vertellen en herinneren.

Een Intieme Herdenking op 14 Oktober

Op 14 oktober, precies 80 jaar na de opstand, vond een intieme herdenking plaats in Sobibor. Nabestaanden van overlevenden en slachtoffers, samen met Stichting Sobibor, de Nederlandse ambassadeur in Polen, Bildungswerk Stanisław Hantz e.V., de staatsmusea Majdanek en Sobibor en scholieren uit Nederland, Polen, Duitsland en Oostenrijk verzamelden zich op de historische grond.

Op de plek waar de opstand begon, werden ontroerende toespraken gehouden door Tagan Engel, kleindochter van Sobibor overlevenden Selma Engel-Wijnberg en Chaim Engel, en Rena Smith-Blatt, dochter van Thomas Toivi Blatt.

Vervolgens verplaatste de herdenking zich via de herdenkingslaan naar de plek waar de massagraven liggen. Hier werd een Kadisj uitgesproken en werden de namen van de slachtoffers van Sobibor voorgelezen. De herdenking eindigde met een ontroerend muziekstuk.

De deelnemers bezochten ook de laan met de gedenkstenen, waar Jetje Manheim, voormalig voorzitter van de Stichting Sobibor, en Steffen Hänschen, lid van Bildungswerk Stanisław Hantz, spraken over de betekenis van deze stenen en de bijzondere geschiedenis van hun plaatsing. Naomi Koster vertelde bij de steen voor Manfred Levie over het leven van haar oom.

De herdenking van de opstand in Sobibor is niet alleen een eerbetoon aan degenen die het ondenkbare hebben meegemaakt, maar ook een verplichting om hun verhalen door te geven aan toekomstige generaties. Het is een herinnering aan de verschrikkingen van het verleden en een oproep tot waakzaamheid in het heden, zodat we nooit vergeten en altijd blijven opkomen voor vrijheid en menselijkheid. Samen staan we sterk tegen het kwaad.

De NOS maakte een prachtige reportage van de herdenking van de opstand in zowel Sobibor als bij herinneringscentrum Kamp Westerbork.

Kijk hier naar de reportage

Sobibor in het nieuws in oktober 2023 (overzicht)

Let op: sommige artikelen zitten achter een betaalmuur. Hier kunnen wij als stichting helaas niets aan veranderen.

NPO
Reportage herdenking Sobibor en in kamp Westerbork

NOS
80 jaar na opstand in kamp Sobibor blijkt welke rol ‘Nederlandse kapitein’ speelde

NOS Nieuws
Rutte: “herdenking opstand Sobibo tegen tragische en alarmerende achtergrond

Rijksoverheid
Toespraak minister-president Rutte in Sobibor (Engelstalig)

Trouw
Het leek onmogelijk, toch was er in kamp Sobibor een opstand. Rosanne Kropman schreef er een boek over

RTL nieuws
‘Mysterieuze kapitein die opstand Sobibor plande was Nederlander Jozeph Jacobs’

Volkskrant
Tachtig jaar nadat de laatste trein naar Sobibor reed is het vernietigingskamp gereconstrueerd

De Telegraaf
Boek over vernietigingskamp Sobibor: ‘Dat de meeste mensen deugen, gaat er bij mij niet in’

NRC
Lang bleef de dapper zwijgende kapitein van Sobibor anoniem, tot nu

Reformatorisch Dagblad
Sophie overleefde Sobibor, en veel andere gruwelen

Dagblad van het Noorden
Herdenking van opstand in vernietigingskamp Sobibor: ,,Verhalen vertellen, samen stil zijn en rouwen in verbinding met elkaar”

Het Parool
Amsterdammer Jozeph Jacobs bereidde een ontsnapping uit Sobibor voor: ‘Toen het plan verraden was, waren de nazi’s des duivels’

De Limburger
Boek van Nederlandse journalist over kamp Sobibor: ‘Belangrijke boodschap dat wij als mensen hiertoe in staat zijn’

RTV Drenthe
Tachtig jaar na de opstand in Sobibor: ‘Als je wil dat het nooit meer gebeurt moeten we daar samen voor zorgen’

Tachtig jaar na de opstand in Sobibor, als je wil dat het nooit meer gebeurt moeten we daar samen voor zorgen

NPO Radio1
2023-10-12-bijzondere-herdenking-sobibor

RTV Drenthe
Kamp Westerbork staat stil bij de opstand van Sobibor

NU.nl
Waarom was de opstand in Sobibór, 80 jaar geleden, zo bijzonder?

Nederlands Dagblad
Wie was ‘de muze van Sobibor’? Tachtig jaar geleden kwam dat vernietigingskamp in opstand

Zeer indrukwekkend en het blijft zeker levenslang bij mij hangen. Ik draag het iedere dag een beetje met mij mee.

De eerste jongerenconferentie vond plaats voorafgaand aan de Sobiborherdenking in 2013, toen we herdachten dat de opstand in Sobibor 70 jaar eerder had plaatsgevonden. Nu, 10 jaar later, is Stichting Sobibor benieuwd in hoeverre deze reis (blijvende) impact heeft gemaakt op het leven van deelnemers en hun gedrag en opinie ten aanzien van discriminatie en uitsluiting.
Hieronder de belangrijkste conclusies.

 

“Ik ging op reis als een meisje en kwam terug als een vrouw.”

Op 14 mei 2023 is in alle stilte in Herzliya, Israël, Sophia Engelsman-Huisman overleden. Zij is 97 jaar geworden. Sophia Engelsman-Huisman was één van de 18 Nederlandse overlevenden van het vernietigingskamp Sobibor. En (vermoedelijk) de laatste overlevende van de 34313 uit Westerbork  naar Sobibor gedeporteerde Joden.

Op 26 februari 1943 werd Sophia tijdens de razzia van het Joods ziekenhuis ‘Megon Hatsedek’ in Rotterdam opgepakt en werd Sophia Huisman doorgestuurd naar het doorgangskamp Westerbork. Deportatie naar Sobibor volgde op 10 maart 1943. Dertien vrouwen van dit tweede transport hebben de oorlog overleefd.

Sophia werd in Sobibor als ‘Arbeitsjude’ geselecteerd en kwam via de kampen Majdanek en Lublin-Alter Flughafen als dwangarbeider in de marmeladefabriek van Milejow. Hier overleefde ze Aktion Erntefest, de massamoord op 3 en 4 november 1943 op meer dan 43.000 Joden, na de opstanden in Sobibor en Treblinka. De Duitsers vergaten kamp Mileov.

Vervolgens werd ze naar Trawniki overgebracht, waar ze gedwongen werd om het uitgemoorde kamp schoon te maken, gouden tanden en kiezen bij de doodgeschoten Joden te trekken en de doden te verbranden.

Vanwege het naderende Rode Leger ging ze via het concentratiekamp Majdanek te voet naar Auschwitz, waar ze nummer 13879 werd. In Auschwitz werkte is het Scheissekommando, wat betekende dat ze alle poep in het kamp moest opruimen.  Vervolgens werd ze naar Bergen-Belsen, waar ze Anne Frank ontmoette, aldus een getuigenis uit 1966 bij Yad Vashem.

Op 8 mei werd Sophia in Theresienstadt bevrijd door het Rode Leger en door de Fransen snel over de demarcatielijn in veiligheid gebracht. Ze was doodziek door vlektyfus en woog nog 37 kilo.

Via de Batafabrieken in Best keerde ze terug naar Rotterdam, waar ze bij haar oom Jo, een broer van haar vader en zijn vrouw ging wonen. In Rotterdam leerde ze de student Jaap Engelsman kennen, die in onderduik de oorlog had overleefd. Ze kregen een relatie, die eindigde toen Jaap plotseling verdween omdat ze zich had gemeld bij de Haganah, een zionistisch-joodse paramilitaire organisatie. Deze werd in 1948 opgeheven, waarna Jaap in Jeruzalem ging studeren.

In augustus 1949 vertrok Sophia via Marseille naar Israël met het schip de Galilah. Op 29 augustus 1949 arriveerde ze in Haifa. Het was niet veel later in Jeruzalem dat Sophie en Jaap elkaar weer vonden en kort daarna trouwden. Sophie vervulde in Israël haar droom door verloskundige te worden. In de jaren ’50 keerden Jaap en Sophia terug naar Nederland vanwege het werk van Jaap op de ambassade en later bij Unilever. Hun vier zonen werd in Nederland geboren. In 1959 is het gezin definitief teruggekeerd naar Israël en was ze haar verder leven werkzaam als verloskundige. en was ze bij de geboorte van haar 21 kleinkinderen en vele achterkleinkinderen. De laatste jaren woonde ze in het zorgcentrum Beth Juliana.

Moge haar gedachtenis tot zegen zijn.

Ontdek het inspirerende levensverhaal van Regina Zielenski, een overlevende Sobibor die tegen alle verwachtingen in wist te ontsnappen tijdens de opstand op 14 oktober 1943. Haar ongelooflijke reis vanuit de duisternis naar een nieuw leven in Australië is er één van veerkracht en hoop. Of in haar woorden: “Ik spreek voor de vrienden die nog leven en ik spreek voor degenen die het niet hebben overleefd. Daarom ben ik hier.”