Het verhaal van Jozef van Delft op de Joodse markt in de Gaaspstraat. De markt was alleen toegestaan voor Joden, maar hij trotseerde de normen – een dure keuze. Geboren in Wildervank, kwam Jozef, samen met zijn vrouw Jenny, tragisch aan zijn einde in Sobibor in juli 1943. Zijn twee kinderen, Saartje en Jakob, werden al in 1942 gedeporteerd naar Auschwitz.
Van 1 juli tot 1 november 2023 is de tentoonstelling ‘Heroes of the Uprising in Sobibor – October 14, 1943 / Helden van de Opstand in Sobibor – 14 Oktober 1943’ te zien in Herinneringscentrum – Kamp Westerbork.
De tentoonstelling, vertelt het verhaal van een aantal helden die de opstand overleefden en bovendien de oorlog én de Holocaust overleefden. De borden met foto’s en opschrift zijn buiten te vinden bij de hoofdingang van het museum.
De tentoonstelling is een project van het district Wlodawa dat het stationsgebouw in Sobibor beheert. Het stationsgebouw is recent gerestaureerd en wordt door het district ontwikkeld voor educatieve doeleinden. De tentoonstelling is vorm gegeven door Poolse en Nederlandse scholieren als alternatief voor de jaarlijkse Internationale Jeugdconferentie in Sobibor. Deze kon door Covid-19 drie jaar lang niet plaatsvinden. Door dit project konden Poolse en Nederlandse scholieren toch contact houden met elkaar en de geschiedenis van Sobibor delen.
Jongeren namen (online)deel aan een panel van lezingen en historische workshops waar ze leerden over belangrijke gebeurtenissen en personen met betrekking tot het vernietigingskamp Sobibor. De kern van alle activiteiten in het project is een poging om de vraag over de oorzaken en gevolgen van de Holocaust te beantwoorden.
De Internationale Jeugdconferentie is sinds 2013 een jaarlijkse ontmoeting tussen Nederlandse, Poolse en Duitse scholieren, die elkaar in Sobibor ontmoeten om samen kennis te nemen van de geschiedenis.
Dit jaar vindt voor het eerst sinds 2020 weer een Internationale Jeugdconferentie plaats rond 14 oktober in Sobibor.
Omdat we tijdens Covid verschillende reizen hebben moeten annuleren, zijn wij blij dat afgelopen mei opnieuw een Herdenkingsreis heeft plaatsgevonden. We kijken terug op een heel bijzondere reis. Dit had verschillende redenen. In de eerste plaats was de groep homogener in vergelijking met eerdere reizen. Als gevolg hiervan ontstond er binnen een dag al soort van groepsgevoel. Deelnemers, zelfs mensen die niet perse voor het concept groepsreis hadden gekozen, leken op het gemak. Eerste, tweede en zelfs derde generatie overlevenden en nabestaanden namen deel aan de reis. Zij vormden de meerderheid. Maar liefst vier deelnemers zijn als kind in de oorlog ‘weggegeven’ en zouden op die manier de Holocaust overleven. Hun ouders zijn in Sobibor vermoord. De oudste deelneemster is gelukkig nooit verder dan kamp Westerbork gekomen. Dit maakte de reis beladen. Voor ons als organisatoren is het vervolgens best spannend. Hoe gaat de reis verlopen? Hoe gaat men om met het gedeelde verleden? Al snel bleek dat de mensen elkaar ondersteunden.
Dan waren er de stenen. Verschillende mensen zijn specifiek meegegaan voor het leggen van ‘hun steen’. Door de nodige invloed van onze voorzitter Christine, was het namelijk voor het eerst in lange tijd mogelijk om stenen te leggen. Alles leek in kannen en kruiken totdat we op donderdag 18 mei bij het museum in Sobibor aankwamen. Ons werd verteld dat er een steen ontbrak. Dit veroorzaakte de nodige paniek, teleurstelling en stres bij zowel de organisatie als de deelnemers. Ze waren speciaal voor de steen meegekomen. Gelukkig was het ontbreken van de steen niet van invloed op de prachtige en emotionele herdenking op deze eerste dag in Sobibor. Ook het diner bij Agnieszka en Jan in Chelm was als vanouds. Ontlading, heerlijk eten en gezelligheid. Met de steen zou het de volgende dag gelukkig goed komen. Tegen een uur of vier werd het plaatje gebracht, gevolgd door een mooie persoonlijke herdenking.
Ook het educatieve aspect was deze reis anders. Dit kwam omdat er twee studenten van de Universiteit Utrecht deelnamen aan de reis. Een van hen had een Pools joodse achtergrond. Zijn opa had Treblinka overleefd. Het gaf nieuw elan aan de reis. De studenten ondersteunden de Engelstalige deelnemers en waren bovendien betrokken bij de tweede dag: het bezoek met de scholieren uit Lublin aan Sobibor.
Ook de docenten, Iwona en Johanna, zorgden voor een nieuw perspectief. Met de scholieren bezochten we een moerasachtig gebied. Het was een tot nog toe onbekende joodse begraafplaats. Anders en toch ook niet anders was het verhaal van Loek van Mourik. De afgelopen jaren is Loek mee geweest met de reis. Iedere keer spreekt Loek, na afloop van de herdenking op de tweede dag, met de Poolse scholieren. Hij vertelt hen zijn persoonlijk verhaal. Een zoektocht naar zijn eigen identiteit, zijn naam. Een jaarlijks bezoek aan ‘het graf’ van zijn moeder en zusjes. Dit jaar bleven ook alle Herdenkingsreis deelnemers staan om te luisteren naar het verhaal van Loek. Hoe bijzonder en voor sommigen herkenbaar.
Na een bezoek aan het Polin Museum in Warschau op de laatste dag, nadat we op de eerste dag het Jewish Historical Institute al hadden aangedaan, sloten we de reis op zaterdag af. Onderweg naar het vliegtuig werd het comité voor de reünie al samen gesteld, foto’s gedeeld en nadien nog veel berichten uitgewisseld. Een mooie reis en goede herinneringen.
Petra van den Boomgaard
In mei 2024 (22 t/m 25 mei) zal de Herdenkingsreis weer worden georganiseerd. U kunt zich opgeven voor deze reis via info@sobibor.org
Als onderdeel van het project ‘Sjiwwe voor Sobibor’ gaf Menno Visser, historicus en bestuurslid van Stichting Sobibor, op 8 juni vanaf in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork een lezing over het verband tussen Aktion T4 en het Aktion Reinhard-vernietigingskamp Sobibor.
In 1942 en 1943 werden onder de codenaam Aktion Reinhard meer dan anderhalf miljoen Joden in vernietigingskampen in het bezette Polen vermoord. Op hetzelfde moment was Aktion T4 al vanaf 1939 aan de gang. Hitler had persoonlijk – met het zetten van zijn weinig geplaatste handtekening – toestemming gegeven voor de moord op ongeneeslijk zieke en geestelijk gehandicapte Duitsers. De instellingen waar de ‘euthanasie’ op eugenetisch ongewenste Duitsers plaatsvonden werden in de jaren zestig omschreven als “Mörderschulen” voor Aktion Reinhard. Waarom werden deze Duitse en Oostenrijkse instellingen gezien als moord-opleiding voor Aktion Reinhard?
Bekijk hier de lezing:
Namens Stichting Sobibor legde bestuurslid Bernolf Kramer en zijn dochter een bloemstuk.
Dit jaar was het 80 jaar geleden dat de Kindertransporten vanuit Kamp Vught via Westerbork naar Sobibor plaatsvonden. Hier vind je een terugblik in foto’s, het NOS Jeugdjournaal en enkele toespraken.
De herdenking in samenwerking met NM Kamp Vught is jaarlijks rond 6 en 7 juni, de data van de Kindertransporten van Vught naar Westerbork. Op 5 juni 1943 werd bekend gemaakt dat alle Joodse kinderen weg moesten. In de ogen van de SS-leiding gaven ze teveel overlast. Bijna 1300 kinderen, vaak begeleid door hun moeder, soms ook hun vader, of door beide ouders, werden op 6 en 7 juni in twee treinen naar Westerbork overgebracht.
Na een welkomstwoord door directeur Jeroen van den Eijnde (directeur NM Kamp Vught) las Christine Gispen-de Wied (voorzitter Stichting Sobibor) de proclamatie voor waarmee de Kindertransporten in 1943 in het kamp bekend werden gemaakt.
Lineke de Vries
Sara de Vries vertelde het verhaal van haar nichtje Lineke de Vries, die als 6-jarige met moeder Eva naar Sobibor moest. Sara de Vries is gastspreker bij het Landelijk Steunpunt WOII-Heden. Lees hier haar bijdrage.
Opperrabbijn Binyomin Jacobs hield een overdenking. Die kun je hier lezen.
De leerlingen vervulden ook dit jaar verschillende rollen: als ceremoniemeester, interviewer of Kids Reporter. Ook lazen de kinderen de namen voor van in 1943 weggevoerde Joodse kinderen, en hielpen zij bij het leggen van de bloemstukken.
Na de herdenking was de voorstelling ‘Sjiwwe voor Sobibor’ te zien. Ditmaal in een speciale versie met teksten die te maken hebben met de kindertransporten van juni 1943.
Sjiwwe is de zevendaagse rouwperiode in de Joodse traditie. Het woord betekent ook ‘zitten’ en is het woord voor het getal zeven in Hebreeuws. Jonge theatermakers onderzochten nieuwe manieren van herdenken, tachtig jaar na de negentien transporten vanuit Nederland naar Sobibor.
Sjiwwe voor Sobibor is een samenwerking van Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Theater Na de Dam, Roestvrij theater en Stichting Sobibor.
Het NOS Jeugdjournaal maakte onderstaande reportage over de herdenking op 4 juni:
“Maar zeker ook het programma na afloop van de herdenking: een toneelstuk, uitgevoerd door jongeren: Sjiwwe, heette het. Imponerend en confronterend. Ik kan het niet beschrijven, omdat de opvoering van de weg die de kinderen van de Kindertransporten moeten afleggen, zo echt was dat woorden tekort zouden schieten. Alle Middelbare scholen zouden verplicht dit moeten zien, in de strijd tegen antisemitisme en ieder andere vorm van rassenhaat.”
Opperrabbijn Binyomin Jacobs
De Kids Reporters van BS De Schalm maakten een verslag van de herdenking.
Foto’s: Monique van den Brink, Lisette Broess, Bernolf Kramer en Jan van de Ven.
Met dank aan de leerlingen en docenten Mart, Lieke en Natalie van BS De Schalm, Defensie, Kids Reporters (filmpje volgt nog), Landgoed Huize Bergen, Politie Oost-Brabant, het Revesz Trio, het Rode Kruis en Buurtpreventie Vught.
In 2023 is het 80 jaar geleden dat met 19 transporten 34.313 Joodse Nederlanders en vluchtelingen vanuit kamp Westerbork naar het vernietigingskamp Sobibor zijn gedeporteerd en vermoord. Slechts 18 van hen hebben de oorlog overleefd.
Stichting Sobibor organiseerde op donderdag 1 juni 2023, in samenwerking met het 4 en 5 mei comité, stadsdeel Zuid, een herdenking bij het monument ‘Sobibor – en wat doe jij’ bij de ingang van het Vondelpark aan de Van Eeghenstraat 78.
De herdenking startte om 16 uur met de voorstelling Sjiwwe voor Sobibor door jonge theatermakers van Roesvtrij Theater.
Bij het maken van de voorstelling onderzochten jongeren van Roestvrij theater uit Dwingeloo het systeem achter de deportaties, de persoonlijke verhalen van de slachtoffers en ontwikkelden zij nieuwe rituelen om te herdenken en te rouwen. Sjiwwe is de zevendaagse rouwperiode in de Joodse traditie, maar betekent ook ‘zitten’ en is het woord voor het getal zeven in het Jiddisch.
Christine Gispen-de Wied, voorzitter van Stichting Sobibor, heette de ongeveer 200 aanwezigen welkom.
Hierna volgende een drietal getuigenissen over het vernietigingskamp Sobibor. Floor van Woerkom las een tekst voor van Stephan Selmaszuk vanuit het perspectief van een omstander. Hij woonde op vier kilometer afstand van Sobibor en was wisselwachter op het rangeerterrein bij het vernietigingskamp.
Menno Visser las voor uit een rechtbankverhoor van Karl Frenzel in Dortmund (1962). Frenzel was SS’er in het vernietigingskamp Sobibor.
Anne Vleeschdraager las een tekst van Sobibor-overlevende Dov Freiberg. Hij was net 15 toen hij in Sobibor werd uitgekozen voor het
werkcommando. Hij heeft 17 maanden lang in Sobibor doorgebracht.
Hierna volgde een toespraak door journaliste Rosanne Kropman over haar ervaringen in 2014 tijdens de archeologische opgravingen van de gaskamers op het terrein van het voormalig vernietigingskamp Sobibor. Onderstaand citaat raakt de kern van haar toespraak. In het najaar verschijnt haar boek ‘Het donkerste donker’ over het vernietigingskamp Sobibor.
“Ik was tot die dag in Sobibor altijd van mening dat er geen onderscheid is tussenmens en dier – homo sapiens is tot dat moment voor mij een soort als alle andere.Maar na het bezoek aan Sobibor ben ik ervan overtuigd dat juist deze plekken de mens van de dieren onderscheiden. Niet door één psychopaat maar door een groep is hier niet alleen nagedacht over een methode waarmee zo veel mogelijk mensen gedood kunnen worden, maar ook over hoe dat proces zo rustig mogelijk kan verlopen. Alles in dit verschrikkelijke kamp spreekt van kille berekening. Geen daad van woede, geen gevecht op leven en dood, niet om voedsel of om een geschiktepartner. Slechts het uitroeien van één groep vanwege een idiote ideologie. Alleen de mens is hiertoe in staat.”
Mirjam van Dam en Ed Boekee verzorgden een muzikaal intermezzo met Jiddische liederen. Hierna legden de aanwezigen steentjes bij het monument.
