Ingrid Zylstra

Op 14 oktober 1943 komt een groep gevangenen in vernietigingskamp Sobibor in opstand tegen de SS-bewakers. Veertig jaar later interviewt de Nederlander Jules Schelvis, zelf overlevende van Sobibor, twaalf mannen en vrouwen die bij de opstand betrokken waren. Schelvis legde de gesprekken vast met een van de eerste consumentencamera’s. Dit unieke historische materiaal (achttien uur lang) vormt de basis van de documentaire ‘De Sobibor Tapes’ die de EO uitzendt in het kader van de ‘Internationale Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holocaust’ op woensdag 27 januari.

Lees de Transcriptie brieven Jules Schelvis gemaakt door het Verzetsmuseum Amsterdam.

Het Verzetsmuseum in Amsterdam heeft een nooit eerder gelezen brief van Jules Schelvis ontdekt in een recente schenking. Schelvis was één van de achttien Nederlanders die vernietigingskamp Sobibor overleefde. Meer dan 33.000 Nederlanders zijn hier vermoord. De brief is de eerste Nederlandse getuigenverklaring over wat zich in Sobibor heeft afgespeeld, zegt Jos Sinnema, onderzoeker voor het Verzetsmuseum.

Schelvis schreef de brief op 7 mei 1945 in een ziekenhuis in Zuid-Duitsland. Hij was net bevrijd uit kamp Vaihingen, waar hij vanuit Sobibor naartoe was gebracht. De brief is gericht aan zijn familie. Op de enveloppe schreef Schelvis drie adressen, in de hoop dat op één daarvan nog iemand in leven zou zijn.

Sinnema, die de brief als eerste las, ervoer het als een flashback. “Alsof je terug bent in 1945, op het moment dat de familie de brief had moeten lezen. Dat grijpt je naar de keel.”

“Alles wat hier geschreven staat is de naakte waarheid.”
Jules Schelvis begon op latere leeftijd, na zijn pensioen, te schrijven over Sobibor. Hij wilde dat de wereld zou weten welke gruwelijkheden er hebben plaatsgevonden. Uit de nu gevonden brief blijkt dat hij dit al direct na zijn bevrijding wilde. In de brief doet hij met ingehouden pijn verslag, en spreekt hij de wens uit dat dit in de krant komt. “Alles wat hier geschreven staat is de naakte waarheid.” Anders dan over Auschwitz was er over Sobibor in Nederland toen nog niets bekend. De eerste keer dat de naam ‘Sobibor’ in een Nederlandse krant genoemd wordt, is december 1945.

In de brief richt Jules zich tot zijn oom en tante en zijn nu 90-jarige neef Karel Stroz. “Het zal je wel pijn doen, dit alles te lezen”, schrijft hij, “maar ik moet het je toch schrijven.” Van de zeven familieleden die tegelijk in Sobibor aankwamen zijn er vijf “naar ik aanneem voor 99% direct bij aankomst vergast.” Onder hen ook zijn vrouw Rachel. “Ik schrijf dit alles zo koud”, schrijft hij, “daar het vele, wat ik heb gezien en zelf heb meegemaakt, mij hard heeft gemaakt.”

Eredoctoraat
Voor zijn studie van Sobibor ontving Jules Schelvis een eredoctoraat van de Universiteit van Amsterdam. In een interview met Rob Trip vertelde hij in 2013 bij de NOS over zijn leven. Schelvis overleed in 2016. De beoogde ontvanger van de brief Karel Stroz is nog in leven.

Na een slopende ziekte is op 30 oktober 2020 Krzystof Skwirowski overleden.

Skwirowski was van 1996 tot 2017 werkzaam voor het museum in Sobibor, vanaf 2012 als interim-directeur. Zijn persoonlijke inzet om het noodlijdende museum van Sobibor en het voormalige kampterrein toegankelijk te houden voor bezoekers was groot en ook na zijn pensionering in 2017 bleef hij betrokken.

Krzystof voelde zich als historicus zeer verbonden met het lot van de joodse gemeenschap van zijn woonplaats Włodawa. Zijn proefschrift over de joden van Włodawa en hun vernietiging tijdens de Tweede Wereldoorlog werd in 2014 in het Pools gepubliceerd. Helaas heeft hij de opening van het nieuwe museum niet meer mogen meemaken.

Dit jaar is de penning uitgereikt aan Ivar Schute (1966) voor zijn werk als archeoloog met bijzondere aandacht voor- en specialisatie in de kampen uit WOII. Hij schreef hierover recent een boek ‘In de schaduw van een Nachtvlinder’, uitgegeven bij Prometheus, waarin hij zijn persoonlijke ervaringen deelt met het grote publiek.

Ivar werkte o.a. mee aan de opgravingen van de gaskamers in Sobibor en heeft op allerlei manieren hier steeds publiekelijk aandacht voor gevraagd. Sobibor is na de opstand in oktober ’43 door de Duitsers met de grond gelijk gemaakt opdat niemand zou weten wat daar gebeurd was.

Nu staat er op het terrein een nieuw Herinneringscentrum waarin bodemvondsten een belangrijke plaats innemen om het verhaal te vertellen. Ivar heeft daar in grote mate aan bijgedragen en zich bovendien steeds ingespannen nabestaanden te informeren, wanneer er artefacten gevonden werden waarop namen van personen zichtbaar waren.

Zijn persoonlijke betrokkenheid bij zijn werk en de vragen die hij zichzelf hierover stelt, dwingen respect en bewondering af; graven in een zo pijnlijk en tragisch verleden gaat niemand in de koude kleren zitten, aldus Schute: bodemvondsten vertellen hun eigen verhaal en kunnen als complementair gezien worden aan wat we weten uit de geschiedenis. Dat daar blijvend aandacht aan moet worden besteed, daar staat hij voor.

Stichting Sobibor reikte hem de penning en het bijbehorende bedrag van €500,- uit tijdens een gastcollege dat hij gaf op dinsdag 24 november aan studenten van het University College Utrecht.

Per 3 april 2021 zal de naam ‘Young Ambassadors Award’ veranderen in ‘Jules Schelvis Scholierenprijs’.

Tijdens de jaarlijkse bijeenkomst die Stichting Sobibor samen met het Verzetsmuseum Amsterdam organiseert werd de eerste Young Ambassadors Award uitgereikt aan Renata van Vuuren, vanwege het indringende verslag dat zij maakte over haar bezoek aan Sobibor.

Het is de eerste keer dat de Young Ambassadors Award werd uitgereikt. Stichting Sobibor heeft deze award in het leven geroepen voor middelbare scholieren (VMBO, HAVO, VWO), die op bijzondere wijze het voormalig nazivernietigingskamp Sobibor onder de aandacht brengen. Deze award zal jaarlijks worden uitgereikt tijdens de herdenking van de opstand in het Verzetsmuseum.

Vertel de verhalen door

Jules Schelvis, de enige overlevende van het 14e transport naar het vernietigingskamp Sobibor en oprichter van Stichting Sobibor richtte zich vooral op jongeren om de verhalen over de vernietigingskampen door te vertellen. Immers, de nieuwe generatie is de toekomst, zij kan zorgen voor een betere wereld door in gesprek te gaan over uitsluiting, discriminatie en onverdraagzaamheid. Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst. Stichting Sobibor laat zich graag adviseren door jonge ambassadeurs die hen kan helpen het gedachtegoed van Jules Schelvis en de Stichting onder de aandacht van jongeren te houden op een manier die hen aanspreekt.

Internationale Jeugdconferentie

Renata was een van die leerlingen die in 2019 bij de Internationale Jeugdconferentie aanwezig was. Ieder jaar wordt deze jeugdconferentie georganiseerd op initiatief van de Stichting Pools-Duitse Verzoening en de Provincie Gelderland. Zij laten middelbare scholieren uit verschillende landen bij elkaar komen in Polen om te laten zien wat er in de kampen gebeurde om hierover met elkaar te praten. Het voormalige vernietigingskamp is een van de plekken die door de leerlingen wordt bezocht. Stichting Sobibor draagt bij aan deze jeugdconferentie.

Overhandiging

Naderhand schreef Renata een prachtig en indringend verslag: … ‘14 oktober, vandaag was de herdenking. Iets wat ik best wel spannend vond. De weg naar Sobibor werd steeds kaler. Iedereen werd stiller en je zag vaak bomen die klaar waren, afgebrokkeld. Het was alsof het landschap zich schuldig voelde…’ Verder schreef ze een ontroerend gedicht en maakte ze een bijzonder kunstwerk.

Voorzitter van de stichting, Christine Gispen-de Wied overhandigde de award en sprak een ladautio uit. “Als je zo ontroerend en tegelijkertijd daadkrachtig kunt tekenen dan heb je een talent. Renata van Vuuren heeft dat talent. Met trots reiken we vandaag aan jou de eerste Young Ambassadors Award uit van Stichting Sobibor.”

Het Reformatorisch Dagblad interviewde Renata van Vuuren

De Stentor interviewde Renata ook

Op donderdag 29 oktober 2020 vond de jaarlijkse bijeenkomst van Stichting Sobibor en het Verzetsmuseum Amsterdam plaats in de vorm van een livestream. Het thema was: Het belang van persoonlijke getuigenissen in het holocaustonderwijs.

Overlevenden Betty Radema en Rudie Cortissos verschenen tot Covid-19 uitbraak regelmatig als gastsprekers via het Landelijk Steunpunt Gastsprekers voor de klas om over hun oorlogsverleden te vertellen. Tijdens het gesprek onder leiding van Hanneke Groenteman deelden zij hun ervaringen en vertelden over het belang van deze gastlessen en het holocaustonderwijs. Ook deelden zij hun oorlogservaringen en antisemitisme die zij nog steeds zien bij de jeugd en in de samenleving. Ook Natascha van Weezel (schrijver en journalist) en Cihan Tekeli (projectleider onderwijs van de Anne Frank Stichting) deelden hun visie en ervaringen met het holocaustonderwijs.

Niet meer kunnen zwijgen

Zowel Betty als Rudie spraken na de oorlog niet of nauwelijks over hun oorlogservaringen. Betty vertelt dat zij tegen niemand vertelde dat ze joods was. Tot er een situatie was waarin ze zich niet meer kon stilhouden en vond dat ze erover moest spreken. “Ik hoorde de kreten ‘Hamas, Hamas, Joden aan het gas’ tijdens voetbalwedstrijden. Op dat ogenblik besloot ik dat ik moest spreken over mijn oorlogsverleden. Door kinderen te vertellen wat er gebeurd is, hoop ik ze beter inzicht te geven in waar dit toe kan leiden.”

Ook Rudie sprak nooit over zijn oorlogservaringen. Bij hem veranderde dat toen hij als medeaanklager bij het Demjanjukproces betrokken was. Tijdens de rechtszaak ervoer hij hoe belangrijk het is om te delen wat je hebt meegemaakt en hoeveel invloed dat op je leven heeft. “De dingen die in de oorlog zijn gebeurd, drukken een stempel op je leven. Daar heb ik mijzelf overwonnen om te gaan spreken. Daarvoor was het te emotioneel. 63 van mijn familieleden zijn vermoord in Sobibor en Auschwitz.”

Gastlessen

Maar hoe vertel je kinderen over je oorlogsverleden? Betty: “Ik was 7 jaar toen de oorlog begon. Ik heb als kind veel meegemaakt tijdens de oorlog. Vanuit die ervaring als kind richt ik mij tot de kinderen alsof ik een van hen ben. Dat neem ik als uitgangspunt.”

Rudie geeft les aan kinderen van groep 8 tot VWO6: “Ik merk dat het kinderen raakt als ik mijn verhaal vertel. Ik vertel ze dat als zij straks van school komen en in de maatschappij staan, zij de plicht hebben dat dit soort genociden niet meer voorkomen. Ik ga er uitgebreid op in wat dat betekent. Als ik vertel over Srebrenica of over wat er in Rwanda is gebeurd, komt dat niet binnen. Maar als ik vertel over mijn eigen ervaringen maakt dat indruk en doet dat wat met ze.”

Natascha is derde generatie. Haar grootouders overleefden de oorlog. “Mijn leven is doordrongen van de oorlog. Er werd veel over gesproken.” Regelmatig geeft zij colleges en ook zij merkt het belang van holocaustonderwijs: “Wanneer ik het verhaal vertel van mijn grootouders en wat zij tijdens de oorlog hebben meegemaakt, maakt dat altijd indruk.”

Holocaustonderwijs als middel tegen antisemitisme en discriminatie

Natascha merkt dat zij tijdens de colleges die zij geeft veel antisemitisme tegenkomt. Maar door haar verhaal te vertellen en het gesprek aan te gaan, merkt zij dat leerlingen die vaak nog vooroordelen hebben over joden anders gaan denken. De grootvader van Natascha, de journalist Herman Bleich, en tevens overlevende van de oorlog, inspireerde Natascha om hier iets mee te doen: “Hij inspireerde mij vanaf heel jongs af aan bij te brengen waar racisme en uitsluiting en demonisering van welke groep dan ook toe kan leiden. Zo zei hij: De holocaust mag niet alleen de joden nooit meer overkomen, maar ook geen enkele andere groep. Ik waarschuw leerlingen tegen het vijanddenken”

Cihan werkt als projectleider bij de Anne Frank Stichting. Otto Frank richtte de stichting op met een educatieve missie. Otto Frank zag een huis van dialoog voor zich waarin mensen van allerlei achtergronden bij elkaar konden komen om van elkaar te leren. Hoe ga jij met thema’s als discriminatie om? We werken met de politie, onderwijs en de voetbalwereld. “Wij nodigen gastsprekers uit om hun ervaringen te delen. Belangrijk zijn de persoonlijke verhalen. Die maken indruk.”

Sprankje hoop

Hoewel er nog steeds veel antisemitisme en discriminatie is, vertelt Betty dat ze hoop heeft dat er iets zal veranderen. “Ik zie hoe aandachtig de kinderen luisteren. Belangrijk is om te blijven vertellen over de geschiedenis. Als je de geschiedenis niet kent, hoe ga je dan met de toekomst om? Je moet ze een boodschap meegeven dat wat er gebeurd is, niet nog een keer mag gebeuren. En wat kan jij hieraan doen? Hoe ga jij om met onrecht?”

Het volledige gesprek is terug te zien via onderstaande link. Scroll door naar minuut 12. U kunt ook de ondertiteling aanzetten.

Kijk de uitzending terug via dit bericht

Op woensdag 14 oktober wordt om 22.18 uur op NPO2 de reportage van de NOS ‘Sobibor: het kamp dat niet werd bevrijd’ uitgezonden. Een derde van de Nederlands-Joodse slachtoffers van de Holocaust is er vermoord, maar er is nooit sprake geweest van een bevrijding. Toen het Russische bevrijdingsleger Oost-Polen bevrijdde, was er al geen spoor meer van kamp en gevangenen te bekennen. Op 14 oktober 1943 brak in Sobibor namelijk een opstand onder de gevangenen uit. Enkele honderden gevangenen konden daarbij ontvluchten, maar slechts ongeveer zestig van hen overleefden de oorlog, onder wie de Nederlandse Selma Wijnberg.

Na de opstand maakten de Duitsers het kampterrein met de grond gelijk en vermoordden de overgebleven gevangenen, zodat niemand zou kunnen getuigen. Jules Schelvis was al in juni 1943 via Sobibor naar een werkkamp vervoerd en overleefde daarna nog vele andere kampen, waaronder Auschwitz. Hij bleef, net als Selma Wijnberg, zijn hele leven vertellen over wat er in het kamp was gebeurd. “Elk woord is een overwinning op de nazi’s”, zei hij daarover.

Voor het eerst na het overlijden van haar grootvader bezoekt Kim la Croix, een van de kleinkinderen van Jules Schelvis, het voormalige vernietigingskamp, de plek waarover haar opa schreef en waar hij over bleef vertellen, zodat het nooit vergeten zou worden. Ze vertelt hoe de oorlog het leven van haar opa in beslag nam en daarmee ook dat van de generaties die na hem kwamen.

Van Sobibor waren tot voor kort geen beelden bekend. Begin dit jaar bracht de familie van de voormalige tweede man van Sobibor, de SS-er Johann Niemann, zijn fotoboeken naar buiten. Op 14 oktober neemt staatssecretaris Blokhuis het eerste exemplaar van de Nederlandse vertaling in ontvangst. Op de foto’s in het ‘Niemann Album’ is onder andere te zien hoe de SS-bewaking eet en muziek maakt, terwijl op de achtergrond, onzichtbaar op de foto’s, de Joodse gevangenen hun dood tegemoet gaan. Mark Visser praat er in het programma over met Matthijs van der Tang, bestuurslid van Stichting Sobibor, schrijver van het voorwoord van het boek op de plek van het ‘Vorlager’, waar de woonbarakken van de SS-bewaking stonden en waar de meeste foto’s werden gemaakt.

Op 14 oktober zou in Sobibor een herinneringscentrum opengaan, maar coronamaatregelen vertraagden de inrichting daarvan. Ook de grote herdenking van de opstand gaat daarom dit jaar niet door. Wel bezocht een kleine delegatie van het bestuur, Christine Gispen-De Wied, Ingrid Zylstra en Matthijs van der Tang, het kamp en herdacht er de doden. Volgend jaar moeten zowel de bouw van het museum als de herinrichting van het terrein zijn voltooid. Op basis van het onderzoek van archeologen uit Polen, Israël en Nederland is de oorspronkelijke plek van de gaskamers gevonden, alsmede de locatie van de massagraven en de zogenoemde ‘Himmelfahrtstrasse’, de weg die de meeste gevangenen na binnenkomst naar de gaskamers maakten.

Klik hier om de documentaire te bekijken

Zijn grootouders en andere familieleden werden in 1943 direct na aankomst in vernietigingskamp Sobibór in Polen vergast. Alleen zijn moeder, een pasgeboren baby destijds, overleefde de oorlog. Hein Piller de Bruijn (39) stapte net als zijn Joodse familieleden ooit, op Station Amsterdam Muiderpoort in de trein, om in hun voetsporen naar het kamp te reizen. In de documentaire Bestemming Sobibór volgen we hem en zien we waar hij vandaag de dag nog mee worstelt. De film is op vrijdag 16 oktober te zien bij de Nederlandse Publieke Omroep, in het jaar waarin we in ons land stilstaan bij 75 jaar vrijheid.

Zijn hele leven had Piller de Bruijn, geboren in Maasland en nu woonachtig in Amsterdam, al vragen over hoe het zijn Joodse familie nu precies was vergaan. Naarmate hij ouder werd, wilde hij ook steeds liever antwoorden vinden. Hoe hetkon dat zijn opa en oma, dertigers toen, en zijn tantes – een peuter en een kleuter – op de trein naar Sobibór waren gezet. En of ze wisten wat hun gruwelijke lot zou zijn. Maar ook hoe ze zijn moeder, slechts een maand oud toen, hiervan weg hadden kunnen houden. Piller de Bruijn stapt daarom in september 2019 samen met goede vriend en filmmaker Raymond Grimbergen (o.a. regisseur van de jeugdfilm Brugklas, de tijd van mijn leven) op de trein om dezelfde reis te maken als zijn familie. Ze vertrekken vanaf hetzelfde treinstation – Muiderpoort in Amsterdam, de stad waar zijn familie vandaan kwam. Tijdens de reis – met bestemming Sobibór – hoopt hij meer te weten komen over zijn familiegeschiedenis. Hoewel Piller de Bruijn weet dat hij het kamp vanwege een grote renovatie niet in mag, heeft hij hier toch zijn zinnen op gezet. Het eindresultaat is een openhartige, indringende, confronterende en emotionele film.

Regisseur Raymond Grimbergen: “Wat de documentaire onderscheidt van veel andere films over de Tweede Wereldoorlog, is dat hij inzichtelijk maakt dat ook jonge mensen als Hein zo veel jaar later nog dagelijks kampen met de gevolgen van de oorlog. Dat die in het verleden heeft plaatsgevonden, maar nog lang geen geschiedenis is.”

Hein Piller de Bruijn: “De film is de zoektocht naar mijn Joodse identiteit die door de oorlog dreigde te worden weggevaagd, maar die ik heb gevonden doordat ik de reis van mijn familie heb gemaakt.’’

Vertoning op NPO 2 Extra

Bestemming Sobibór is op vrijdag 16 oktober om 20.30u te zien op het digitale themakanaal NPO 2 Extra. Op zondag 18 oktober is de film nogmaals te zien op het themakanaal om 16.15u en Bestemming Sobibór is ook terug te kijken via NPO Start.