Nieuws

Dit verslag verscheen in Trouw op 4 mei 2015. Met vriendelijke toestemming van Noor Hellman, journalist Trouw.

De pekinees met zijn fijn gepenseelde vacht en parmantig gekrulde staart staat sinds kort op de secretaire van mijn ouders. Ruim zeventig jaar geleden figuurzaagde mijn grootvader Bernhard het hondje voor zijn buurjongen Leo die vijf jaar ouder was dan zijn eigen zoon Paul, mijn vader. Toen mijn vader en de buurjongen van weleer elkaar een paar jaar geleden voor het eerst sinds hun jeugd terugzagen liet Leo hem het hondje zien en beloofde: ‘Zolang ik leef houd ik hem maar, daarna is hij voor jou’. Nu Sousah, zoals hij heet, onlangs in ons bezit is gekomen oogt zijn aanblik op de bureaukast vertrouwd alsof hij er altijd is geweest. Het met uiterste precisie vervaardigde en beschilderde houtsnijwerk doet denken aan Bernhards amfibieën, insecten en planten die de lamp sierden in mijn kinderkamer en later in die van onze kinderen. De dierenfiguren en bloemen behoren, net als de pekinees, tot de weinige tastbare herinneringen aan een grootvader die ik nooit heb gekend, omdat hij 21 jaar voor mijn geboorte stierf. Zijn leven eindigde abrupt op 2 april 1943, in Sobibor. Hij was 39 jaar.

Zijn verhaal kende ik. Bernhard Wolfgang Hellmann, oudste zoon van geassimileerde Joodse ouders die in de eerste decennia van de vorige eeuw deel uitmaakten van de economische en culturele elite van Wenen, kwam begin jaren dertig naar Nederland om werkervaring op te doen bij een Rotterdamse im- en exportfirma van textiel. Als hij zich bij deze relatie van zijn vader voldoende in het vak had bekwaamd zou hij, zo was het idee, terugkeren naar Oostenrijk om de textielfabriek van zijn vader over te nemen. Daarmee begon hij aan een carrière die zijn ouders voor hem hadden uitgedacht en liet hij zijn eigen wens om bioloog te worden varen. In Nederland trouwde hij met een Nederlands-Joodse vrouw waarna, in 1935, Paul werd geboren. Het gezin woonde in Rotterdam totdat in 1942 ieder van hen op een ander adres moesten onderduiken. Bernhard verschool zich enige tijd bij een boer in Ede waar hij echter na een anonieme tip in maart 1943 werd opgepakt. Na nog geen week in Westerbork ging hij op 30 maart als Häftling mee op het vijfde transport naar Sobibor samen met 1251 anderen, zoals valt op te maken uit de betreffende transportlijst in het standaardwerk ‘Vernietigingskamp Sobibor’ van Jules Schelvis. Daar, in een oostelijke uithoek van Polen, is hij na aankomst op 2 april vergast.
Lang stond Schelvis’ ‘Vernietigingskamp Sobibor’ ongelezen in mijn kast. Mij ontbrak de moed me te verdiepen in de details van de verschrikkingen die daar hadden plaatsgevonden. Pas toen mijn vader een van de medeaanklagers was in het proces tegen Iwan Demjanjuk, de voormalige Oekraïense kampbewaker die van november 2009 tot mei 2011 in München terechtstond voor medeplichtigheid aan de moord op 28.000 Joden in Sobibor, kwam ik ertoe het boek te gaan lezen. Ik begon me met groeiende zekerheid te realiseren dat ik het kamp – of wat daarvan rest – wilde bezoeken en de steen wilde zien die mijn ouders daar in de Gedenklaan voor Bernhard hadden laten plaatsen.
Dit jaar kreeg het voornemen vaste contouren. We besloten samen te gaan, mijn ouders, broer en ik, en ons aan te sluiten bij een jaarlijks door Stichting Sobibor georganiseerde herdenkingsreis naar Sobibor. Een ongewone ervaring in alle opzichten, dat stond bij voorbaat vast. Het was een eeuwigheid geleden dat we voor het laatst als gezin op reis waren geweest en nooit eerder had ik me aangesloten bij een groepsreis. Hoe zou dat zijn? Het leek me niets voor mij. De huiver bleek onterecht. Alle deelnemers, variërend in leeftijd van 22 tot 82 jaar, ondernamen de reis om stil te staan bij het verlies van soms vele tientallen familieleden en niet-familieleden, van dierbaren en verwanten. Dat gemeenschappelijke doel zorgde al in de bus die ons op het vliegveld van Warschau opwachtte en ons vier dagen zou rondrijden, voor een gevoel van verwantschap. Onderweg en tijdens de maaltijden luisterden we naar elkaars verhalen. Verhalen vol pijn en verdriet, maar gelachen werd er ook.
Tweemaal hebben we Sobibor bezocht. De eerste keer om met elkaar te herdenken; de tweede dag werden we, in het kader van Holocaust Memorial Day die in Polen de dag ervoor plaatsvond, vergezeld door middelbare scholieren uit Lublin. Tweemaal reed onze chauffeur in voorzichtig tempo over een doodstille eenbaansweg door een dun bevolkt, moerasachtig bosgebied waar naald- en loofbomen in het water staan. We passeerden kerkhoven vol spookachtige witte schimmen: percelen met enkel stakerige stammen van dode berken. Naarmate we het kamp dichter naderden verstomden onze gesprekken. Onder een kille bewolkte hemel waaruit af en toe regen viel stapten we de eerste dag uit. We waren de enige bezoekers.
Met een gevoel alsof mijn adem werd afgesneden herkende ik waarover ik al vaak had gelezen of wat ik als televisiebeelden had gezien. De spoorrails die in de verte tussen de bomen verdwijnt, de Rampe, verweerd en met gras tussen de betonplaten, het bord Sobibor. De voormalige kampcommandantwoning staat er zeventig jaar na de oorlog vriendelijk groen geschilderd bij. Dan een onthutsende constatering: het huis is bewoond. Een man werkte in de tuin, een schommel zwiepte zachtjes in de wind. Ook de huizen ernaast en aan de overkant van het spoor – wat is er eigenlijk veel bebouwing! – zijn bewoond. Hoe kan dat? Wie kiest voor deze plek met zo’n belast verleden? Volgens Maarten Eddes, onze reisleider en voorzitter van Stichting Sobibor, zijn de bewoners van de oude commandantwoning betrokken mensen die met zorg het terrein onderhouden.
De fundamenten van de acht gaskamers in Lager 3, die vorig jaar bij archeologische opgravingen zijn blootgelegd, bleken tijdelijk met landbouwplastic afgedekt om ze te beschermen tegen weersinvloeden. Binnenkort zullen er glasplaten overheen komen. Het grote bronzen beeld dat er vlak naast stond is weggehaald, de enigszins afgebrokkelde sokkel nog niet. Ook de rechthoekige schoorsteen die later als symbool van de verbrandingsovens is neergezet, staat er nog maar zal worden afgebroken. Aan de andere kant van het open veld ligt de monumentale asheuvel die met kiezelstenen is bedekt. Hier verzamelden we ons voor de herdenking. Het kaddisjgebed werd uitgesproken; wie daartoe de behoefte voelde stapte naar voren om de namen van verloren familieleden te noemen en we luisterden met betraande ogen naar een eerder opgenomen Fins lied over een verdwaald eendje, gezongen door ontroerend ijle meisjesstemmen. Tijdens de twee minuten stilte ademde de omgeving een vredige rust. Vogels kwinkeleerden, de dennen ruisten. Een schuldig landschap dat zich van geen kwaad bewust was. Dat hier ooit in anderhalf jaar tijd ongeveer 170.000 mensen – onder wie één derde van de uit Nederland gedeporteerde Joden – op zo’n gruwelijke manier de dood zijn ingejaagd was letterlijk onvoorstelbaar.
Na afloop wandelden we terug over de Gedenklaan. Daar, onder de takken van jonge aanplant, liggen inmiddels zo’n 250 stenen, voorzien van naamplaatjes en vaak een persoonlijke tekst. We keken en lazen, wezen elkaar op namen die we kenden en zochten de steen van onze dierbaren om er een kaars bij te branden. Bijna aan het begin van de laan vonden we Bernhards steen. Er zat wat groene aanslag op het naambordje; met een zakdoekje poetsten we het zo goed mogelijk schoon en legden enkele kiezelsteentjes neer. Staande bij de steen dacht ik aan mijn onbekende grootvader – een zachtaardige en tamelijk verlegen man volgens de verhalen – en als zo vaak vroeg ik me af of we het samen goed hadden kunnen vinden. Zijn met zichtbare toewijding gemaakte dierenfiguren zijn er nog – ze hebben niets van hun oorspronkelijke glans verloren. De creatieve handigheid van Bernhard missen wij een beetje, maar op subtiele wijze lijkt zijn tekentalent te zijn overgedragen op mijn jongste dochter. Zijn achterkleindochter, die op een dag met haar broer en zus misschien ook eens de reis zal maken naar zijn graf dat geen graf is.

MIJN BEDEVAART NAAR SOBIBOR (18 april – 21 april 2015)

Zaterdag 18 april 2015

Vanmorgen om 19.45 vertrokken naar Schiphol. Ik zag al wat mensen van de groep; het douane-gebeuren ging heel snel. Mijn mitella heeft voordelen. Ik hoefde niets in bakjes te leggen en geen jas/riem of schoenen uit te trekken. Read More

Esther Raab-Terner was één van de 300 gevangenen die op 14 oktober 1943 ontsnapten uit het Vernietigingskamp Sobibor.

Esther verbleef lang in Sobibor, daardoor werd haar kennis van dit kamp verschillende keren gebruikt. Zo was ze jaren later consultant voor de filmset in Belgrado voor de film “Escape From Sobibor”, de drie uur durende Tv-film die op CBS werd uitgezonden in 1987.
En er werd een toneelstuk over haar leven gemaakt, “Dear Esther”. Dit stuk werd in 1998 in het U.S. Holocaust Memorial Museum in Washington opgevoerd, en het wordt nu nog steeds vertoond voor studenten rond Philadelphia.
Mevrouw Raab reisde regelmatig naar de rechtszittingen in Duitsland tegen de bewakers van het vernietigingskamp Sobibor, meldde haar zoon Abe.

Op maandag 13 april jl. overleed Esther Raab die haar leven wijdde aan het vertellen van haar ervaringen gedurende de Shoah in haar huis in Vineland, New Jersey.
“Ze was een waardige, moedige, bescheiden en wijze vrouw”, zegt haar rabbijn, Yisroel Rapoport van de Sons of Jacob Congregation in Vineland. “Ze was een vriend, een leraar die haar beloften nakwam en de wereld vertelde over de verschrikkingen gedurende de volkerenmoord tijdens de Shoah”.

Esther werd geboren in Chelm, Polen, en ze was 21 toen ze uit Sobibor ontsnapte. Dat was bijna twee jaar nadat ze in dit kamp terecht kwam op 22 december 1942. Ze overleefde omdat ze een naaister was, waardevol voor de Duitsers die het kamp leidden.
Sobibor was operationeel tussen mei 1942 en de herfst van 1943 en er werden minstens 170.000 mensen vermoord voor het kamp sloot in 1944.
300 van de 600 gevangen die op 14 oktober 1943 nog aanwezig waren in het kamp ontsnapten, er werden er 100 na hun ontsnapping opgepakt.

In 1992 werd Esther Raab geïnterviewd door de onderzoekers van het Holocaust Museum te Washington.
“De ontsnapping”, herinnert ze zich, “gebeurde toen de commandant weg was”. “Op die dag”, zei ze, “had ze twee truien aangedaan en voor het eerst laarzen en ze deed ook nog een jas aan. Je nam geen bagage mee, want je wist niet waarheen je ging en of je het zou halen”.
Sommige van haar medegevangenen voerden de plannen uit die daarvoor gemaakt waren en staken bewakers neer. “Maar ”, zegt ze, “veel mensen waren in paniek. Veel mensen wilden niet weg, ze gaven het op, en degenen die het wel probeerden renden alle kanten op”. Ze zag hoe mensen een ladder tegen het prikkeldraad zetten en erachter het mijnenveld inliepen. “Ik ging die ladder ook op, toen ik boven was zag ik al veel dode lichamen bij de mijnen liggen”, zegt ze, waarbij ze doelt op de ontsnapten die de mijnenvelden niet overleefd hadden.
Toen ze over het hek viel was ze licht gewond door een schot die een bewaker op haar had gelost, ze landde op de lichamen in het mijnenveld.
“Ik wilde zo graag leven. Je kan je dat niet voorstellen, ik begrijp zelfs niet dat ik toen over de dode lichamen kon springen terwijl ik door het mijnenveld rende”. Al snel was ze in het bos, en vrij.

In een interview in the Inquirer in 1987 zei mevrouw Raab dat ze zich toen negen maanden lang verstopte onder een schuur die het eigendom was van een vriend van haar vader, in een ruimte die onder het dicht open gepakte stro was gemaakt.

“Ze kende Irving Raab in haar geboortestad Chelm”, zegt haar zoon Abe. “Irving was al vroeg in de oorlog naar Rusland gevlucht en kwam terug toen de Russen naar het westen oprukten, en zag Esther weer toen hij in Chelm terug kwam”.
Ze trouwden in Berlijn in 1946 en emigreerden naar de Verenigde Staten in 1950. Esther werd hoofd personeelszaken bij de Vineland Kosher Poultry Co., die door haar man werd opgezet in 1968.
Naast haar zoon Abe en haar man wordt Esther Raab-Terner betreurd door haar zoon Marvin; acht kleinkinderen en vijf achterkleinkinderen.

Meer lezen?
http://www.longshadowofsobibor.com/nl/interview/esther-raab
http://www.sobiborinterviews.nl/en/interviewees/2-profielen/18-esther-raab

De herdenking rond de bevrijding van Kamp Westerbork, op zondag 12 april 2015, was een mooie, waardige en aangrijpende bijeenkomst.
De bijeenkomst werd begonnen met een stille tocht. De deelname daaraan was veel groter dan de 800 deelnemers waarvan de organisatie had gedacht dat aanwezig zou zijn.
De eerste spreker was Eva Weyl, een overlevende van dit kamp. Haar overdenking was aangrijpend, een verhaal over het kamp en een verhaal over de hoop. “De wagons hebben geen hoofdrol meer, maar staan op een zijspoor” sprak ze staande voor de wagons, die het decor van de herdenking vormden.
Daarna volgde Elisabeth Oets, die een stuk uit het dagboek “In Depot” van haar grootvader Philip Mechanicus vertelde én het lied “Und der Regen rinnt” zong. Dat lied werd geschreven door Ilse Weber, die in 1944 in Auschwitz vermoord werd.
Helene Petter – Egger  (foto) vertelde over haar broers Julius en Daniël Egger. Zij stuurden een laatste kaart uit Westerbork op 25 juli 1942. Helene vertelde over deze kaart, en over haar familie. Haar broers vertelden op de kaart dat ze gingen vertrekken en dachten dat ze snel terug zouden komen.
Lous Hoepelman vertelde over haar vader, die op 12 december 1942 een kaart uit de trein naar Auschwitz gooide. Hij werd bij aankomst in Auschwitz vermoord.
De kleinzoon van Ed van Thijn las briefjes voor, zie zijn opa in Westerbork schreef.
Rob Gurowitsch vertelde over zijn vader Nicolas, die in Westerbork terecht kwam nadat hij verraden was als onderduiker.
Het Kaddisj en Jizkor werd uitgesproken door rabbijn Ies Vorst, die daarnaast vertelde over zijn moeder Helene Vorst – van Gelder. De rabbijn liet na de stilte na het gebed de sjofar klinken over het kampterrein.
Dirk Mulder, directeur van Westerbork, vertelde toen over het nieuwe monument: “De gesproken namen”, dat daarna onthuld werd. De bijeenkomst eindigde met een bloemlegging bij dit nieuwe monument.

Op 18 december jl. ontvingen Jetje Manheim, oud-voorzitter van de Stichting Sobibor, en Doede Sijtsma van de Provincie Gelderland het Ridderkruis van Verdienste van de Republiek Polen.

Doede Sijtsma en Jetje Manheim (foto: Ronald Huffener)

Deze hoge Poolse onderscheiding kregen zij vanwege hun enorme inzet voor het in herinnering houden van vernietigingskamp Sobibor en de vele slachtoffers. Na de introductie van de Poolse ambassadeur Jan Borkowski reikte de minister van Cultuur, Piotr Zuchowski, de onderscheidingen uit. De receptie in de ambassade van Polen in Den Haag was zeer geanimeerd. De aanwezigheid van Jules Schelvis was hartverwarmend. Dat gold evenzeer voor de aanwezigheid van familieleden van Jetje en Doede en vele bij het werk van de Stichting Sobibor betrokkenen.

Reisverslag van de studiereis van 17 t/m 25 oktober door deelnemer Koen Smilde, researchmasterstudent geschiedenis aan de UVA.

Doordat de machinisten van Deutsche Bahn het gehele weekend staakten, vertrok de negenkoppige Nederlandse groep niet op vrijdag per trein, maar een dag later met een vlucht vanuit Eindhoven naar Polen. Dit was jammer, want door met de trein te reizen wordt geografische afstand pas echt voelbaar. Maar ook tijdens onze bijna drie uur durende reis vanaf de Warschause Chopin-luchthaven naar het stadje Lublin, waar we overnachtten in een voormalig klooster, gaf een goede indruk van de uitgestrektheid van het Poolse land. De wagonladingen met mensen die vanuit West-Europa naar de vernietigingskampen in het oosten van Polen werden gedeporteerd deden er zelfs meerdere dagen over om op de plek van bestemming aan te komen.

De zondag begon met een introductieronde, waarbij we de deelnemers van de Duitse stichting Bildungwerk Stanislaw Hantz en de Poolse organisatie Studnia Pamieci (Bron van herinnering) leerden kennen. Een waarlijk internationaal gezelschap, waarbij het leeftijdsverschil tussen de jongste en de oudste deelnemer een halve eeuw bedroeg. Qua achtergrond van de deelnemers was de groep minstens zo divers: meerdere deelnemers hielden zich beroeps- of studiematig bezig met de Holocaust, terwijl anderen uit persoonlijke interesse deelnamen. Al op de eerste dag ontstonden uitvoerige contacten tussen de Nederlanders, Duisters en Polen en werd één groep gesmeed, die gedurende week steeds hechter zou worden.

Logistieke hoofdkantoor Aktion Reinhard te Lublin. Momenteel in gebruik als juridische faculteit

Na een lezing van dr. Anna Zawadzka, een sociologe uit Warschau, over het Joodse leven in Polen tijdens het interbellum, wachtte ons een rondgang door het voormalig Getto van Lublin. Uit de lezing van Anna was al gebleken dat sommige inwoners van Polen een gecompliceerde verhouding met de Joodse geschiedenis in hun land hebben en dit werd op vervelende wijze onderstreept door een voorbijganger die onze groep toeriep, dat ‘de Joodse Raad zelf de lijsten met namen van Joden aan de Gestapo gegeven had’. Een opmerking die een nare bijsmaak achterliet en gelukkig in schril contrast staat met de inspanningen van een organisatie als Studnia Pamieci, die zich onder meer richt op het in stand houden van de herinnering aan de geschiedenis en cultuur van de Joden in Lublin.

Passant vertelt wat hij heeft gezien in Siedlce toentertijd

Een paar dagen later hadden we in Siedlce opnieuw een ontmoeting met een passant. Op wat nu een kleine parkeerplaats is, werden in de jaren veertig meer dan 10.000 Joden bijeengedreven in afwachting van hun deportatie. Terwijl de gidsen hierover vertelden, vertraagde een langslopende oude man zijn pas en probeerde aandachtig het verhaal te volgen. Na enig tijd leek hij te willen vertrekken, maar besloot toch de gids aan te spreken en gaf aan dat hij iets wilde zeggen. Vervolgens gaf hij met behulp van een tolk een ooggetuigenverslag van hoe hij als kind van dichtbij had meegemaakt hoe de Joden hier onder erbarmelijke omstandigheden werden vastgehouden. Ondanks de taalbarrière was uit zijn gezucht en de stiltes die hij liet vallen op te maken dat, zeventig jaar later, de gebeurtenissen hem nog altijd aangrepen.

Omdat op veel historische plekken nauwelijks nog zichtbaar is wat zich er ruim zeventig jaar geleden afspeelde, werden de voordrachten op locatie ondersteund door het tonen van foto’s, wat de informatie enorm verlevendigde. Gedurende deze lezingen werden zowel slachtoffer- als daderperspectieven belicht en duidelijk werd dat ook deze laatste categorie – zoals ieder mens – vol tegenstrijdigheden zat. Zo wordt van Odilo Globocnik, de organisator van Aktion Reinhard, vaak de uitspraak geciteerd dat hij meende dat de namen van degenen die deze moeilijk taak [het vermoorden van de Joden] uitvoerden in bronzen platen vereeuwigd moesten worden. Minder bekend is de overlevering dat hij bekende zijn kleine dochter niet meer in de ogen te durven kijken wanneer hij terugdacht aan de kinderen in het Ghetto van Warschau. Duidelijk wordt hierdoor dat men niet met duivelse monsters van doen had, maar met mensen die wel degelijk wisten dat ze een morele grens overschreden bij het plegen van hun verschrikkelijke misdaden.

Op de tweede dag van de reis stond een bezoek aan het plaatsje Izbica op het programma. Dit is behalve een voormalig Durchgangsghetto de geboorteplaats van Philip Bialowitz, Sobiboroverlevende die enige weken terug in Den Haag zijn verhaal vertelde. Ook een andere overlevende van Sobibor, Thomas ‘Toivi’ Blatt, werd hier geboren. Bij de plaats van zijn geboortehuis – inmiddels verdwenen – hielden we halt en hoorden hoe hij, toen hij na de oorlog terugkeerde, nog altijd niet veilig was omdat zijn vroegere dorpsgenoten hem naar het leven stonden. Daarnaast werd in zijn huis ingebroken, waarbij alles overhoop gehaald werd omdat men vermoedde dat Toivi geld uit zijn woning kwam halen, dat hij voor de oorlog verborgen had. Ternauwernood wist hij zijn geboortedorp te ontvluchten en in de jaren vijftig emigreerde hij naar de Verenigde Staten.

Graftombe op Joodse begraafplaats van Izbica

Tevens bezochten we de Maria Konopnickaschool in Izbica. Met deze school bestaat al langer een samenwerkingsverband om de herinnering aan de vermoorde Joden uit het plaatsje levend te houden. Jaarlijks wordt er een wedstrijd georganiseerd, waarbij te winnen is in de categorieën literatuur, geschiedenis en (beeldende) kunst.Sinds dit jaar draagt de prijs de naam van de te vroeg overleden Robert Kuwalek, die zich altijd met veel passie voor deze studiereis en het herdenken en onderzoeken van de Holocaust in het algemeen heeft ingezet. De schoolkinderen zouden we de volgende dag weer ontmoeten.

Belzec, het eerste vernietigingskamp dat we aandeden gedurende de reis, werd nadat de nazi’s het kamp ‘liquideerden’ met de grond gelijk gemaakt en bomen werden geplant om sporen uit te wissen. Pas in 2004 is het huidige monument onthuld, dat vaag aan een abstracte versie van het kamp doet denken. Rondom een maanachtig landschap, waar zich 33 massagraven bevinden, zijn alle plaatsnamen waarvan Joden naar het kamp gedeporteerd zijn chronologisch aangebracht. Deze haast eindeloze sliert aan namen bracht door zijn repetitieve karakter het gevoel van de onophoudelijke stroom aan treinwagons volgepropt met mensen duidelijk over. Bij de naam Izbica werd samen met de leerlingen van de Maria Kopenickaschool herdenkingsceremonie gehouden, waarbij viool gespeeld werd en kaarsen werden ontstoken.

Impressie van monument Belzec

Vergeleken met het enorme monument in Belzec, dat fysiek imponeerde, deed het terrein van Treblinka, waarvan de contouren slechts met uit elkaar geplaatste rotsblokken gemarkeerd zijn, sober aan. Ook de aanwezigheid van de massagraven was hier veel minder overweldigend. Anders was dit in het voormalige kamp Majdanek, dat we op de koudste en natste dag van de week aandeden. Hier zijn nog vele houten barakken en zelfs gaskamers en verbrandingsovens te zien. Hierdoor werd de geschiedenis van het kamp enerzijds tastbaarder, maar tegelijkertijd deed het ook wat artificieel aan door de wetenschap dat de barakken merendeels gereconstrueerd zijn.

Het meest indrukwekkend was echter ons bezoek aan Sobibor. Hier worden op dit moment archeologische opgravingen uitgevoerd. Een deel van het terrein bestaat uit gaten in de grond, waaruit onder meer Nederlandse centen, prikkeldraad en een ouderwets kogelflesje opgedolven zijn. Ook is het precieze verloop van de Himmelfahrtstrasse, de weg die de mensen van aankomstperron naar gaskamer aflegden, gelokaliseerd. Eén van de architecten was bereid ons rond te leiden en gaf ons uitleg over de onlangs blootgelegde fundamenten van de gaskamers. Behalve historisch interessant was het ook op emotioneel vlak een indrukwekkende dag. Bij de asheuvel vond een herdenkingsritueel plaats waarbij dekaddisj, een Joods gebed, werd opgezegden meerdere deelnemers van de reis de namen van hun vermoorde familieleden als eerbetoon oplazen.

Bijzonder interessant was het om meerdere kampen te bezoeken waardoor zowel verschillen als overeenkomsten zichtbaar werden. De gedenkoorden worden op uiteenlopende manieren aan de bezoeker gepresenteerd. Deels is dit het gevolg van concrete omstandigheden: Majdanek werd bevrijd door het Rode Leger, terwijl Belzec met de grond gelijk gemaakt werd door de nazimisdadigers. Ook de tijd waarin het monument gebouwd werd speelt hier mee. Ten tijde van het Warschaupact, toen het monument in Treblinka geplaatst werd, bestond er een totaal andere bouwstijl en een ander narratief over de slachtoffers dan ten tijde van de constructie van het huidige Belzecmonument.

Nederlandse deelnemers studiereis 2014

Majdanek bevond zich praktisch in een woonwijk, net buiten Lublin. Het kamp Belzec lag op zo’n 500 meter afstand van een spoorlijn en was zichtbaar voor passerende reizigers. Hoewel Treblinka verder van de bewoonde wereld verwijderd lag, werd pal naast het kamp een stuk landbouwgrond door lokale boeren bewerkt. Eén van hen deed zijn verhaal in Claude Lanzmanns befaamde Shoah. De grote uitzondering vormt Sobibor, dat diep in de bossen nabij de (huidige) Wit-Russische grens gelegen was. De hier gepleegde massamoord werd in het diepste geheim uitgevoerd en angstvallig verborgen gehouden, wat een reden is voor zijn relatieve onbekendheid. Het werk van Stichting Sobibor om de herinnering aan het vernietigingskamp levend te houden is daarom van onschatbare waarde.

Te zien dat de gepleegde misdaden vaak in de (semi)openbaarheid gepleegd werden – om nog te zwijgen van de zichtbaarheid van de deportaties uit alle Europese landen – deed onvermijdelijk de vraag opkomen: hoe had ik gehandeld? In de avonduren is hier veelvuldig over gediscussieerd tijdens borrels in de cafés van Lublin. Eén waardevolle conclusie luidde, dat het moed vereist om de eerste te zijn die niet langer zwijgt en protesteert en dat het daarom zo belangrijk is hier niet alleen op te reflecteren, maar er vooral in het dagelijks leven mee te oefenen bij het kleine onrecht dat ons niet zint.

Voor dit verslag is dankbaar gebruik gemaakt van de website van Bildungswerk Stanislaw Hantz.

Koen Smilde is researchmasterstudent geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en doet onderzoek naar totalitaire ideologieën in het interbellum.

Stichting Sobibor herdenkt de opstand met lezingen en discussie. Zondagmiddag 19 oktober 2014 organiseert de Stichting Sobibor een themabijeenkomst over Wat doen we als overlevenden van de Sjoa er niet meer zijn om over de oorlog te vertellen? Hoe brengen we de boodschap over? Welke vorm van overdracht willen we? Waarmee kan de jonge generatie zich identificeren? Presentatrice en journaliste Clairy Polak zit de middag voor.

Voor de negende maal herdenkt de Stichting Sobibor de opstand in het vernietigingskamp Sobibor op 14 oktober 1943 met een themabijeenkomst. Ditmaal gaan Susanne Knittel en Erik Somers in op het onderwerp: Wie vertelt het verhaal als er geen overlevenden meer zijn?

Susanne Knittel (Universiteit Utrecht) promoveerde in 2011 op een onderzoek naar vergelijkende literatuur. Zij gaat in op de rol van literatuur bij de hedendaagse en toekomstige cultuur van herdenken.Bij de derde en zelfs vierde generatie verandert de teneur van getuigenisliteratuur: postmoderne schrijfstijlen doen hun intrede.

Erik Somers is als historicus verbonden aan het NIOD en lid expertgroep herinrichting Sobibor (VWS). Hij promoveerde dit jaar op de herinnering en verbeelding van de oorlog in het museum. Hij constateert een toenemende behoefte aan authenticiteitsbeleving en zal ingaan op de museale verbeelding van oorlog en vervolging.

Na de twee lezingen gaan de sprekers met elkaar in gesprek en is er mogelijkheid tot vragen stellen en discussie met de zaal.

De middag wordt i.s.m. Verzetsmuseum Amsterdam georganiseerd. Voorafgaand aan het programma bestaat de mogelijkheid om Verzetsmuseum Junior, de uitbreiding van het Verzetsmuseum voor iedereen vanaf negen jaar, te bezoeken.

Plaats:            Verzetsmuseum Amsterdam, 1018 CX – Plantage Kerklaan 61

Aanvang:       15:30 uur – einde 17:00 uur (zaal open vanaf 15.00 uur).

Entree:           10,00 euro / 6,50 euro (donateurs Stichting Sobibor / vrienden Verzetsmuseum / museumkaarthouders).
Een bezoek aan het Verzetsmuseum Junior – het nieuwe Kindermuseum – is bij de prijs inbegrepen.

Reserveren:   Aanbevolen via lezingen@verzetsmuseum.org of telefoon 020 620 25 35

Poolse, Israëlische en Nederlandse archeologen hebben de exacte locatie gevonden van de gaskamers van Sobibor. Het rechthoekige gebouw blijkt uit vier kamers te hebben bestaan. Bij de resten van de muren zijn persoonlijke bezittingen gevonden, waaronder sieraden en gouden tanden. 

Naast de fundamenten van de gaskamers is ook het perron en een waterput gevonden op de plek van Lager 1, het deel waar de verblijven en de werkplaatsen van de gevangenen was. De vondsten zijn extreem belangrijk voor het onderzoek naar de Holocaust. Na de gevangenenopstand in oktober 1943 sloten de Duitsers het kamp en sloopten ze de gebouwen, om de sporen van hun misdaad uit te wissen. Daarna groeide er een bos overheen.

Laatste momenten
De onderzoekers, onder wie de Nederlandse archeoloog Ivar Schute, hopen bij de uitgraving van de gaskamers meer te weten te komen over de laatste momenten van de mensen die er vermoord zijn en over hun precieze aantal. Anders dan in Auschwitz werden mensen in Sobibor snel na aankomst vermoord, waardoor er nauwelijks overlevenden waren. “Elke snipper informatie die we kunnen toevoegen aan onze kennis is belangrijk”, zegt een van de Israëlische onderzoekers. Archeloog Ivar Schute heeft in een van de laatste nieuwsbrieven van de Stichting Sobibor zijn persoonlijke ervaringen met het archeologisch werk in Sobibor beschreven.

Gaskamers
De gaskamers waren vanaf april 1942 tot oktober 1943 in gebruik. De nazi’s hebben er zeker 170.000 en mogelijk 250.000 Joden uit alle delen van Europa in vermoord. Onder hen waren zeker 34.000 Nederlanders.

Gevonden restanten van de gaskamers. Foto: Dariusz Pawłoś

Waterput in Lager 1. Foto: Dariusz Pawłoś

Perron Sobibor. Foto: Dariusz Pawłoś

Den Haag, 9 september – Overlevende Philip Bialowitz (84) wist ruim tweehonderd toehoorders, waaronder heel veel jongeren, te boeien met zijn levensverhaal. Het publiek in de Haagse Hogeschool hing aan zijn lippen; regelmatig werden zijn woorden met applaus ondersteund. Uit de vele vragen uit de zaal sprak een intense betrokkenheid en grote belangstelling.

Bialowitz vertelde openhartig over zijn ervaringen. Van zijn jeugd in het Poolse plaatsje Izbica – later gebruikt als doorgangsgetto naar de vernietigingskampen- en zijn maandenlange verblijf in Sobibor tot zijn rol tijdens de opstand van Sobibor en zijn leven na zijn ontsnapping. Daarnaast zong hij de zaal toe. Onder andere een Nederlands liedje dat hij in het kamp had geleerd. Ook schuwde hij de actualiteit niet. Bij aanvang van zijn lezing toonde Bialowitz zich zeer verheugd over de komst van zoveel jongeren. “Onder de zes miljoen doden waren anderhalf miljoen kinderen”, sprak hij.

Bombarderen
Biaolwitz had een duidelijke boodschap aan hen. “Tijdens de opstand vochten we niet alleen voor ons leven, maar ook voor een wereld zonder genocide. Ik heb vijf kinderen en vijftien kleinkinderen, maar genocide vindt nog steeds plaats. Ik heb vaak gedacht: het bombarderen van de gaskamers en spoorwegen was zo makkelijk geweest! Er zouden wel doden zijn gevallen, maar de gaskamers zouden zijn vernietigd en daarmee het doden op die schaal. Als slachtoffers hebben we ons verlaten gevoeld. Dat mogen we niet meer laten gebeuren.”

Bialowitz (links) voorafgaand aan zijn lezing in Den Haag (foto Carlo Huffener)

Mijn hart bloedde
Philip Bialowitz verloor zijn zussen en vader in Sobibor, zijn moeder was al eerder vermoord door de nazi’s. Aangrijpend was zijn herinnering aan de laatste momenten van zijn zus. ‘Hoe lang duurt het voordat het gas ons heeft gedood?’, vroeg ze aan degene die haar haar afknipte luttele minuten voordat ze de gaskamer ingedreven zou worden. De ‘kapper’ herkende het meisje als de zus van Philip en kon hem deze woorden meegeven. Dit in schrijnend contrast met andere ervaringen. Bialowitz ging bijvoorbeeld uitgebreid in op de manieren waarop de nazi’s probeerden te verhullen dat nieuw aangekomenen in een vernietigingskamp waren aangekomen. “Joden uit Nederland probeerden bij aankomst optimistisch te zijn. Ik wist dat ze in een half uur allemaal vermoord zouden zijn. Mijn hart bloedde bij dat besef.”

Sobiborproces
Ongelooflijk genoeg wist hij samen met zijn broer de oorlog te overleven. Maar de in Polen geboren Bialowitz voelt zich niet welkom meer in Polen en emigreert naar de Verenigde Staten om daar een nieuw leven op te bouwen. Sinds zijn pensioen wijdt hij zijn leven aan het in herinnering houden van het bestaan en de gruwelen van Sobibor. Dit doet hij door lezingen te geven, de uitgave van zijn bibliografie, maar ook door gerechtelijke processen te ondersteunen. Zo trad hij in de jaren zestig op als getuige in het ‘Sobiborproces’ in Hagen en was hij enkele jaren geleden medeaanklager in het proces tegen Demjanjuk.

Bezoek Internationaal Strafhof
Bijzonder was zijn ontmoeting voorafgaand aan de lezing van dinsdag 9 september met een afvaardiging van de officieren van justitie van het Internationaal Strafhof (International Criminal Court, ICC) in Den Haag. Samen met bestuursleden van de Stichting Sobibor werd Philip Bialowitz en zijn zoon Joe met alle egards ontvangen. Het ICC benadrukt het belang van educatie van jonge mensen. Ook werd openlijk gesproken over de manieren waarop aanklagers ruimte willen geven aan ervaringen en verhalen van slachtoffers in de processen en de moeilijkheden die dit oplevert, door verregaande intimidatie van getuigen.

De bijeenkomst in De Haagse Hogeschool werd georganiseerd door de Stichting Sobibor i.s.m. De Haagse Hogeschool. De komst van Philip Bialowitz naar Nederland werd mede mogelijk gemaakt door de Provincie Gelderland.