Bij de ingang van het Vondelpark aan de Van Eeghenstraat is in 2021 een gedenkteken geplaatst. Op de plek waar tijdens de Tweede Wereldoorlog een bordje hing met de tekst ‘Voor Joden verboden’, staat ter nagedachtenis nu een spiegel en tekstbord.

Het is een initiatief van Niels van Deuren, in samenwerking met het Amsterdams 4 en 5 mei comité en de gemeente Amsterdam. Van Deuren werd geïnspireerd door de toespraak van koning Willem-Alexander tijdens de Dodenherdenking van 4 mei 2020. “Sobibor begon in het Vondelpark. Met een bordje: Voor Joden verboden”, sprak de koning op een lege Dam.

Spiegel en tekst
Een jaar later is het gedenkteken, dat bestaat uit een spiegel en tekstbord, gerealiseerd. De spiegel nodigt de toeschouwer uit na te denken over wat hij of zij zelf zou doen bij het zien van onrecht. Zoals in 1940, toen de anti-Joodse maatregelen begonnen. ‘En wat jij nu doet, als je ergens racisme, discriminatie of intolerantie bespeurt. Kun je jezelf recht in de ogen kijken?’

Wegkijken
Dit werk is een van de eerste werken dat het “wegkijken” benoemt wat gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Willem-Alexander citeerde tijdens zijn speech Jules Schelvis, een man die de holocaust overleefd heeft, die beschreef hoe de Joden in Amsterdam werden opgepakt tijdens de Tweede Wereldoorlog, en dat de rest van Amsterdam toekeek. “Honderden omstanders hebben zonder vorm van protest toegekeken hoe de overvolle trams, onder strenge bewaking, voorbij reden.”

Een deel van de Nederlanders verrichtte acties van verzet; een deel van de Nederlanders collaboreerde met de Nazi’s. Een groot deel van de Nederlanders deed niets en keek weg voor alle ellende die gebeurde tegenover de Joden en andere groepen.

Vandaag de dag, kijken nog steeds veel mensen weg, als er ergens racisme, intolerantie, onrecht of discriminatie plaatsvindt. Zelfs als ze er vlakbij staan en er iets van zouden kunnen zeggen.

Het kunstwerk bij de ingang van het Vondelpark, wil mensen letterlijk de spiegel voor houden.

Titel
De titel van het bord, “Sobibor – Wat doe jij”, verwijst naar een gedicht van de gefusilleerde verzetsstrijder Gerrit van der Veen “Wat doe jij”. Zijn gedicht werd gepubliceerd in het verzetsblad De vrije kunstenaar van maart 1944.

Jodenvervolging
In de Tweede Wereldoorlog volgden de anti-Joodse maatregelen elkaar steeds sneller op. In 1940 werd de toegang tot steeds meer voorzieningen verboden. In mei 1942 werd het dragen van de Jodenster ingevoerd en in juli 1942 begonnen de deportaties. In vernietigingskampen als Sobibor en Auschwitz kwamen meer dan 100.000 Joodse Nederlanders om het leven.

Meer informatie

Meer informatie over het gedenkteken is te vinden op

www.4en5meiamsterdam.nl/bord-vondelpark en www.amsterdam.nl/buitenkunst.

Toespraak 1 juni 2022 door Christine Gispen-de Wied

Op de recent ontdekte foto’s van Kamp Vught staan gedeporteerden naar Sobibor.

(klik op foto voor vergroting)

De kern van de Holocaust

Belzec, Sobibor, Treblinka en Aktion Reinhardt

Stephan Lehnstaedt, Uitgeverij Verbum, 2021

Voor veel mensen staat de Holocaust als begrip welhaast synoniem met Auschwitz. In Nederland ligt dit genuanceerder omdat de ruim dertig procent van de Nederlandse Holocaustslachtoffers vermoord werd in Sobibor. Minder mensen weten dat dit vernietigingskamp samen met Belzec en Treblinka onderdeel was van Aktion Reinhardt.

De Duitse professor Stephan Lehnstaedt geeft in zijn onderzoek De kern van de Holocaust een update van het onderzoek naar Aktion Reinhardt, de moordactie op met name de Poolse Joden. Van 15 maart 1942 tot november 1943 zijn in de Oost-Poolse vernietigingskampen Belzec, Sobibor en Treblinka bijna 2 miljoen mensen vergast en verbrand. De Aktion werd genoemd naar Reinhard Heydrich, de hoge SS-er die voorzitter was van de Wannsee-conferentie waar de ‘Endlösung der Judenfrage’ formeel bekrachtigd werd en die in de zomer van 1942 in Praag om het leven kwam aan de gevolgen van een aanslag.

Kwintessens

Ondanks haar omvang en betekenis is Aktion Reinhardt amper bekend, terwijl in Auschwitz jaarlijks zo’n 1,5 miljoen bezoekers komen. Lehnstaedt vult met zijn onderzoek deze tegenstelling door te focussen op wat hij noemt de kern van de zaak. Aktion Reinhardt staat volgens hem voor de kwintensens van de Holocaust. Jodenhaat en Duits antisemitisme resulteren hier samen in louter vernietiging zonder ‘nuttig gebruik’. Het ideologische doel woog steeds zwaarder dan de economische overwegingen en baten.

Nauwkeurig beschrijft Lehnstaedt hoe de Duitsers in Polen hun antisemitische programma stap voor stap omzetten in een misdadig efficiënte genocide. Alles bewust en strak gepland en meedogenloos georganiseerd. De omvang is even ongeëvenaard als ook onvoorstelbaar. De uitvinding van de massamoord op industriële schaal begon niet in Auschwitz, maar in de Belzec, Sobibor en Treblinka. In no-time werden de slachtoffers na aankomst linea recta naar de gaskamers gedreven, vermoord en verbrand. De kans deze hel te overleven was nagenoeg nul.

Lehnstaedt beschrijft het hele proces van de planning en bouw van de vernietigingskampen, de werking en – na de opstanden in Treblinka en Sobibor -de eliminering omdat de Duitsers alle sporen van deze moordfabrieken en hun brute gruweldaden wilden wissen. Ook reflecteert hij op de hele naoorlogse verwerking van wat er in de vernietigingskampen gebeurde. Hoe de Poolse bevolking, de Duitse daders, de wetenschap en de politiek omgingen met dit publieke geheim.

Pure vernietiging

De Aktion Reinhardt-kampen hebben nooit de belangstelling gekregen zoals Auschwitz. Stephan Lehnstaedt verklaart dit omdat er slechts in totaal 150 overlevenden waren, er op de locaties weinig of niets overgebleven is en omdat in de Aktion Reinhardt-kampen met name de Poolse Joden vermoord zijn, terwijl in Auschwitz vooral ook niet-Poolse en met name West-Europese slachtoffers vielen. Zo corrigeert Lehnstaedt in dit compacte en indringende boek een onvolledig beeld. Een aanwinst in de Holocaust bibliotheek van Uitgeverij Verbum en een must-have voor iedereen die zich verdiept in de geschiedenis van deze misdaad zonder precedent. Dit boek is daarmee een betekenisvolle bijdrage om het voor onze lezers wel bekende vernietigingskamp Sobibor in een breder perspectief te plaatsen van Aktion Reinhardt, met een focus op de gruwelijke bedoeling van pure vernietiging. Daarbij past deze uitgave bij het beeld van een groeiende interesse voor dit tot nu toe onderbelichtte aspect van de Holocaust, zowel internationaal met de opening van het museum in Sobibor, als in ons land met de toenemende belangstelling voor de nalatenschap van Jules Schelvis.

Gerben Hoogterp

Gelijktijdig met De kern van de Holocaust is van dezelfde auteur bij Verbum ook een handzaam en informatief side-boekje verschenen: Vernietigingskamp Sobibor, moord, overleven en herdenken.

Op 14 oktober 1943 komt een groep gevangenen in vernietigingskamp Sobibor in opstand tegen de SS-bewakers. Veertig jaar later interviewt de Nederlander Jules Schelvis, zelf overlevende van Sobibor, twaalf mannen en vrouwen die bij de opstand betrokken waren. Schelvis legde de gesprekken vast met een van de eerste consumentencamera’s. Dit unieke historische materiaal (achttien uur lang) vormt de basis van de documentaire ‘De Sobibor Tapes’ die de EO uitzendt in het kader van de ‘Internationale Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holocaust’ op woensdag 27 januari.

Lees de Transcriptie brieven Jules Schelvis gemaakt door het Verzetsmuseum Amsterdam.

Het Verzetsmuseum in Amsterdam heeft een nooit eerder gelezen brief van Jules Schelvis ontdekt in een recente schenking. Schelvis was één van de achttien Nederlanders die vernietigingskamp Sobibor overleefde. Meer dan 33.000 Nederlanders zijn hier vermoord. De brief is de eerste Nederlandse getuigenverklaring over wat zich in Sobibor heeft afgespeeld, zegt Jos Sinnema, onderzoeker voor het Verzetsmuseum.

Schelvis schreef de brief op 7 mei 1945 in een ziekenhuis in Zuid-Duitsland. Hij was net bevrijd uit kamp Vaihingen, waar hij vanuit Sobibor naartoe was gebracht. De brief is gericht aan zijn familie. Op de enveloppe schreef Schelvis drie adressen, in de hoop dat op één daarvan nog iemand in leven zou zijn.

Sinnema, die de brief als eerste las, ervoer het als een flashback. “Alsof je terug bent in 1945, op het moment dat de familie de brief had moeten lezen. Dat grijpt je naar de keel.”

“Alles wat hier geschreven staat is de naakte waarheid.”
Jules Schelvis begon op latere leeftijd, na zijn pensioen, te schrijven over Sobibor. Hij wilde dat de wereld zou weten welke gruwelijkheden er hebben plaatsgevonden. Uit de nu gevonden brief blijkt dat hij dit al direct na zijn bevrijding wilde. In de brief doet hij met ingehouden pijn verslag, en spreekt hij de wens uit dat dit in de krant komt. “Alles wat hier geschreven staat is de naakte waarheid.” Anders dan over Auschwitz was er over Sobibor in Nederland toen nog niets bekend. De eerste keer dat de naam ‘Sobibor’ in een Nederlandse krant genoemd wordt, is december 1945.

In de brief richt Jules zich tot zijn oom en tante en zijn nu 90-jarige neef Karel Stroz. “Het zal je wel pijn doen, dit alles te lezen”, schrijft hij, “maar ik moet het je toch schrijven.” Van de zeven familieleden die tegelijk in Sobibor aankwamen zijn er vijf “naar ik aanneem voor 99% direct bij aankomst vergast.” Onder hen ook zijn vrouw Rachel. “Ik schrijf dit alles zo koud”, schrijft hij, “daar het vele, wat ik heb gezien en zelf heb meegemaakt, mij hard heeft gemaakt.”

Eredoctoraat
Voor zijn studie van Sobibor ontving Jules Schelvis een eredoctoraat van de Universiteit van Amsterdam. In een interview met Rob Trip vertelde hij in 2013 bij de NOS over zijn leven. Schelvis overleed in 2016. De beoogde ontvanger van de brief Karel Stroz is nog in leven.

Na een slopende ziekte is op 30 oktober 2020 Krzystof Skwirowski overleden.

Skwirowski was van 1996 tot 2017 werkzaam voor het museum in Sobibor, vanaf 2012 als interim-directeur. Zijn persoonlijke inzet om het noodlijdende museum van Sobibor en het voormalige kampterrein toegankelijk te houden voor bezoekers was groot en ook na zijn pensionering in 2017 bleef hij betrokken.

Krzystof voelde zich als historicus zeer verbonden met het lot van de joodse gemeenschap van zijn woonplaats Włodawa. Zijn proefschrift over de joden van Włodawa en hun vernietiging tijdens de Tweede Wereldoorlog werd in 2014 in het Pools gepubliceerd. Helaas heeft hij de opening van het nieuwe museum niet meer mogen meemaken.

Dit jaar is de penning uitgereikt aan Ivar Schute (1966) voor zijn werk als archeoloog met bijzondere aandacht voor- en specialisatie in de kampen uit WOII. Hij schreef hierover recent een boek ‘In de schaduw van een Nachtvlinder’, uitgegeven bij Prometheus, waarin hij zijn persoonlijke ervaringen deelt met het grote publiek.

Ivar werkte o.a. mee aan de opgravingen van de gaskamers in Sobibor en heeft op allerlei manieren hier steeds publiekelijk aandacht voor gevraagd. Sobibor is na de opstand in oktober ’43 door de Duitsers met de grond gelijk gemaakt opdat niemand zou weten wat daar gebeurd was.

Nu staat er op het terrein een nieuw Herinneringscentrum waarin bodemvondsten een belangrijke plaats innemen om het verhaal te vertellen. Ivar heeft daar in grote mate aan bijgedragen en zich bovendien steeds ingespannen nabestaanden te informeren, wanneer er artefacten gevonden werden waarop namen van personen zichtbaar waren.

Zijn persoonlijke betrokkenheid bij zijn werk en de vragen die hij zichzelf hierover stelt, dwingen respect en bewondering af; graven in een zo pijnlijk en tragisch verleden gaat niemand in de koude kleren zitten, aldus Schute: bodemvondsten vertellen hun eigen verhaal en kunnen als complementair gezien worden aan wat we weten uit de geschiedenis. Dat daar blijvend aandacht aan moet worden besteed, daar staat hij voor.

Stichting Sobibor reikte hem de penning en het bijbehorende bedrag van €500,- uit tijdens een gastcollege dat hij gaf op dinsdag 24 november aan studenten van het University College Utrecht.

Per 3 april 2021 zal de naam ‘Young Ambassadors Award’ veranderen in ‘Jules Schelvis Scholierenprijs’.

Tijdens de jaarlijkse bijeenkomst die Stichting Sobibor samen met het Verzetsmuseum Amsterdam organiseert werd de eerste Young Ambassadors Award uitgereikt aan Renata van Vuuren, vanwege het indringende verslag dat zij maakte over haar bezoek aan Sobibor.

Het is de eerste keer dat de Young Ambassadors Award werd uitgereikt. Stichting Sobibor heeft deze award in het leven geroepen voor middelbare scholieren (VMBO, HAVO, VWO), die op bijzondere wijze het voormalig nazivernietigingskamp Sobibor onder de aandacht brengen. Deze award zal jaarlijks worden uitgereikt tijdens de herdenking van de opstand in het Verzetsmuseum.

Vertel de verhalen door

Jules Schelvis, de enige overlevende van het 14e transport naar het vernietigingskamp Sobibor en oprichter van Stichting Sobibor richtte zich vooral op jongeren om de verhalen over de vernietigingskampen door te vertellen. Immers, de nieuwe generatie is de toekomst, zij kan zorgen voor een betere wereld door in gesprek te gaan over uitsluiting, discriminatie en onverdraagzaamheid. Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst. Stichting Sobibor laat zich graag adviseren door jonge ambassadeurs die hen kan helpen het gedachtegoed van Jules Schelvis en de Stichting onder de aandacht van jongeren te houden op een manier die hen aanspreekt.

Internationale Jeugdconferentie

Renata was een van die leerlingen die in 2019 bij de Internationale Jeugdconferentie aanwezig was. Ieder jaar wordt deze jeugdconferentie georganiseerd op initiatief van de Stichting Pools-Duitse Verzoening en de Provincie Gelderland. Zij laten middelbare scholieren uit verschillende landen bij elkaar komen in Polen om te laten zien wat er in de kampen gebeurde om hierover met elkaar te praten. Het voormalige vernietigingskamp is een van de plekken die door de leerlingen wordt bezocht. Stichting Sobibor draagt bij aan deze jeugdconferentie.

Overhandiging

Naderhand schreef Renata een prachtig en indringend verslag: … ‘14 oktober, vandaag was de herdenking. Iets wat ik best wel spannend vond. De weg naar Sobibor werd steeds kaler. Iedereen werd stiller en je zag vaak bomen die klaar waren, afgebrokkeld. Het was alsof het landschap zich schuldig voelde…’ Verder schreef ze een ontroerend gedicht en maakte ze een bijzonder kunstwerk.

Voorzitter van de stichting, Christine Gispen-de Wied overhandigde de award en sprak een ladautio uit. “Als je zo ontroerend en tegelijkertijd daadkrachtig kunt tekenen dan heb je een talent. Renata van Vuuren heeft dat talent. Met trots reiken we vandaag aan jou de eerste Young Ambassadors Award uit van Stichting Sobibor.”

Het Reformatorisch Dagblad interviewde Renata van Vuuren

De Stentor interviewde Renata ook

Op donderdag 29 oktober 2020 vond de jaarlijkse bijeenkomst van Stichting Sobibor en het Verzetsmuseum Amsterdam plaats in de vorm van een livestream. Het thema was: Het belang van persoonlijke getuigenissen in het holocaustonderwijs.

Overlevenden Betty Radema en Rudie Cortissos verschenen tot Covid-19 uitbraak regelmatig als gastsprekers via het Landelijk Steunpunt Gastsprekers voor de klas om over hun oorlogsverleden te vertellen. Tijdens het gesprek onder leiding van Hanneke Groenteman deelden zij hun ervaringen en vertelden over het belang van deze gastlessen en het holocaustonderwijs. Ook deelden zij hun oorlogservaringen en antisemitisme die zij nog steeds zien bij de jeugd en in de samenleving. Ook Natascha van Weezel (schrijver en journalist) en Cihan Tekeli (projectleider onderwijs van de Anne Frank Stichting) deelden hun visie en ervaringen met het holocaustonderwijs.

Niet meer kunnen zwijgen

Zowel Betty als Rudie spraken na de oorlog niet of nauwelijks over hun oorlogservaringen. Betty vertelt dat zij tegen niemand vertelde dat ze joods was. Tot er een situatie was waarin ze zich niet meer kon stilhouden en vond dat ze erover moest spreken. “Ik hoorde de kreten ‘Hamas, Hamas, Joden aan het gas’ tijdens voetbalwedstrijden. Op dat ogenblik besloot ik dat ik moest spreken over mijn oorlogsverleden. Door kinderen te vertellen wat er gebeurd is, hoop ik ze beter inzicht te geven in waar dit toe kan leiden.”

Ook Rudie sprak nooit over zijn oorlogservaringen. Bij hem veranderde dat toen hij als medeaanklager bij het Demjanjukproces betrokken was. Tijdens de rechtszaak ervoer hij hoe belangrijk het is om te delen wat je hebt meegemaakt en hoeveel invloed dat op je leven heeft. “De dingen die in de oorlog zijn gebeurd, drukken een stempel op je leven. Daar heb ik mijzelf overwonnen om te gaan spreken. Daarvoor was het te emotioneel. 63 van mijn familieleden zijn vermoord in Sobibor en Auschwitz.”

Gastlessen

Maar hoe vertel je kinderen over je oorlogsverleden? Betty: “Ik was 7 jaar toen de oorlog begon. Ik heb als kind veel meegemaakt tijdens de oorlog. Vanuit die ervaring als kind richt ik mij tot de kinderen alsof ik een van hen ben. Dat neem ik als uitgangspunt.”

Rudie geeft les aan kinderen van groep 8 tot VWO6: “Ik merk dat het kinderen raakt als ik mijn verhaal vertel. Ik vertel ze dat als zij straks van school komen en in de maatschappij staan, zij de plicht hebben dat dit soort genociden niet meer voorkomen. Ik ga er uitgebreid op in wat dat betekent. Als ik vertel over Srebrenica of over wat er in Rwanda is gebeurd, komt dat niet binnen. Maar als ik vertel over mijn eigen ervaringen maakt dat indruk en doet dat wat met ze.”

Natascha is derde generatie. Haar grootouders overleefden de oorlog. “Mijn leven is doordrongen van de oorlog. Er werd veel over gesproken.” Regelmatig geeft zij colleges en ook zij merkt het belang van holocaustonderwijs: “Wanneer ik het verhaal vertel van mijn grootouders en wat zij tijdens de oorlog hebben meegemaakt, maakt dat altijd indruk.”

Holocaustonderwijs als middel tegen antisemitisme en discriminatie

Natascha merkt dat zij tijdens de colleges die zij geeft veel antisemitisme tegenkomt. Maar door haar verhaal te vertellen en het gesprek aan te gaan, merkt zij dat leerlingen die vaak nog vooroordelen hebben over joden anders gaan denken. De grootvader van Natascha, de journalist Herman Bleich, en tevens overlevende van de oorlog, inspireerde Natascha om hier iets mee te doen: “Hij inspireerde mij vanaf heel jongs af aan bij te brengen waar racisme en uitsluiting en demonisering van welke groep dan ook toe kan leiden. Zo zei hij: De holocaust mag niet alleen de joden nooit meer overkomen, maar ook geen enkele andere groep. Ik waarschuw leerlingen tegen het vijanddenken”

Cihan werkt als projectleider bij de Anne Frank Stichting. Otto Frank richtte de stichting op met een educatieve missie. Otto Frank zag een huis van dialoog voor zich waarin mensen van allerlei achtergronden bij elkaar konden komen om van elkaar te leren. Hoe ga jij met thema’s als discriminatie om? We werken met de politie, onderwijs en de voetbalwereld. “Wij nodigen gastsprekers uit om hun ervaringen te delen. Belangrijk zijn de persoonlijke verhalen. Die maken indruk.”

Sprankje hoop

Hoewel er nog steeds veel antisemitisme en discriminatie is, vertelt Betty dat ze hoop heeft dat er iets zal veranderen. “Ik zie hoe aandachtig de kinderen luisteren. Belangrijk is om te blijven vertellen over de geschiedenis. Als je de geschiedenis niet kent, hoe ga je dan met de toekomst om? Je moet ze een boodschap meegeven dat wat er gebeurd is, niet nog een keer mag gebeuren. En wat kan jij hieraan doen? Hoe ga jij om met onrecht?”

Het volledige gesprek is terug te zien via onderstaande link. Scroll door naar minuut 12. U kunt ook de ondertiteling aanzetten.