Late gevolgen van Sobibor

Interviews met overlevenden en ‘Nebenkläger’

In Sobibor zijn ca.180.000 Joden vermoord. Uit Nederland werden 34.313 Joden naar Sobibor getransporteerd. Zij lieten weinig getuigenissen na, vooral omdat zo weinigen dit vernietigingskamp overleefd hebben. Sobibor heeft op velen van wie dierbaren vermoord zijn blijvend sporen achtergelaten, ook als ze nadien met succes in staat waren een nieuw bestaan op te bouwen. Over zowel overlevenden als over deze nabestaanden gaat het project Late Gevolgen van Sobibor.
Centraal staat de getuigenis van zes tot acht overlevenden die in Nederland, de Verenigde Staten, Duitsland, Israël, en verspreid in een aantal landen van Oost-Europa leven.
Deze getuigenissen gaan verder dan het vertellen over het kamp; het worden levensgeschiedenissen.

Een aantal direct nabestaanden hebben samen met een aantal overlevenden van Sobibor verzocht te mogen worden gehoord bij het komende proces tegen Iwan Demjanjuk. Het gaat daarbij om zogenaamde Nebenkläger (medeaanklagers). Deze getuigenis en ook de voorbereiding daarop brengt met zich mee dat herinneringen opnieuw levend worden, en dat zaken die vergeten leken boven water komen. Het lijkt de Stichting Sobibor goed gebruik te maken van dit moment om alsnog een corpus van herinneringen te creëren, alle gemaakt op dezelfde wijze en op dezelfde manier verwerkt.
Omdat er sprake is van een unieke situatie heeft Stichting Sobibor de wens de levensgeschiedenis van de Nebenkläger alsnog vast te leggen. Dit heeft niet alleen als doel een uniek historisch moment vast te leggen maar dient er ook voor de Nebenkläger de kans te geven in alle rust zich te herinneren, te vertellen en zodoende met hun herinneringen sterk te staan als het tot een proces komt.

De voorbereiding van het proces wordt begeleid door een groep wetenschappers die naast hun bestaande werk probeert de groep te begeleiden en te steunen in een proces waarvan uit ervaring bekend is dat het voor de Nebenkläger hard kan zijn, maar ook dat zij, mits goed gesteund, het aan zullen kunnen. De groep wetenschappers wordt voorgezeten door de socioloog prof. Abram de Swaan, leden zijn prof. Johannes Houwink ten Cate, hoogleraar genocidestudies, prof. Harmen van der Wilt, hoogleraar internationaal recht, en prof. Selma Leydesdorff, hoogleraar oral history en cultuur. De laatste is gevraagd uit hoofde van haar expertise te zorgen voor het hier beschreven project.

Opzet interviews
In zogenaamde levensgeschiedenissen zal in open interviews de vertellers ook worden gevraagd welke de wereld was die zij achter zich lieten. Bij kortere interviews over het kamp wordt meestal vergeten dat mensen een verschillende achtergrond hadden, en dus met een verschillende dispositie probeerden te overleven. Er zal worden geprobeerd een verband te leggen tussen deze dispositie en de strategie om er door te komen. Deze lijn zal worden doorgetrokken in dat deel van het interview dat zal gaan over de terugkomst en het oppakken van het leven.
Een dergelijke lijn zal worden gevolgd in de interviews met de groep Nederlandse medeaanklagers. Zij zullen vertellen wat de moord op hun naaste, familielid, of geliefde heeft betekend. Vaak gaat het om een of beide ouders. Ook hun leven is verstoord, en ook zij hebben een nieuw bestaan moeten opbouwen. Ook voor hen betekent Sobibor wonden die nooit helen en een wereld waarin de grote moord altijd aanwezig is.

Doelstellingen
In Sobibor is de cultuur van het Nederlandse Jodendom vernietigd. Over Sobibor is tegelijkertijd zeer weinig bekend. Doel van het project is een groter publiek bekend te maken met dit kamp waar de dood onafwendbaar was, en dit te plaatsen binnen de context van de vernietiging van het Nederlandse Jodendom in al haar diversiteit. Het is een ‘opdracht’ voor Nederland deze landgenoten te gedenken en op gepaste wijze te herinneren en deze herinnering te koppelen aan een discussie over de betekenis van antisemitisme. Daarbij zal zeker aan de orde komen waarom het sterftecijfer onder Nederlandse Joden zo hoog is geweest.
Tevens is het doel de Nebenkläger de kans geven in alle rust zich te herinneren, te vertellen en zodoende met hun herinneringen sterk te staan als het tot een proces komt.
Het verdient respect en begrip van de samenleving dat de geïnterviewden de zware taak op zich nemen om ‘Iwan Demjanjuk’ maar eigenlijk ‘Sobibor’ aan de kaak te stellen.

Cultureel erfgoed
Het kamp zelf is een cruciaal deel van de Nederlands Joodse geschiedenis, terwijl in de historiografie tot nu toe vooral een accent is gelegd op het Oost Europes Jodendom dat daar vermoord is. In die zin wordt de discussie aangegaan met het dominante beeld over Sobibor en wordt dit gecorrigeerd.
Aan de Nederlandse samenleving zal opnieuw duidelijk worden gemaakt welke van de hierboven gestelde vragen nu actueel zijn.
Een correctie op de historiografie volgens welke het lijkt alsof alle Joden in Auschwitz zijn vermoord is hard nodig. Een debat over waarom Sobibor in alle gruwelijkheid lijkt te zijn vergeten is goed voor het historisch bewustzijn van Nederland en het Nederlandse Jodendom. Het is ook goed via de levensverhalen te horen hoe zeer de Joden geïntegreerd waren in de niet-Joodse samenleving. Het kan een voorbeeld zijn voor een debat over sociale cohesie. Het steunen van dit project is tevens een blijk van solidariteit met de nabestaanden.

Het project wordt opgedragen aan de Nederlands Joodse gemeenschap, voor wie, waar het gaat over Sobibor, een leegte bestaat. Daarnaast gezien de uitgestrektheid van dit project de totale Joodse gemeenschap; de interviews zullen zoveel als mogelijk vertaald worden in Engels en Pools.
Verder de hele Nederlandse samenleving want er zal opnieuw duidelijk worden gemaakt welke van de hierboven gestelde vragen nu actueel zijn.

Website
Het eindresultaat zal als website gepubliceerd worden. Dit met de intentie een groot publiek te bereiken en daarmee het historisch besef over WOII en de gevolgen en de betekenis daarvan voor de huidige samenleving versterken.
Het voormalige vernietigingskamp Sobibor zal met financiële steun van Polen, Israël, Slowakije en Nederland heringericht worden. Deze herinrichting omvat onder meer een herdenkingsplaats en een museum. Stichting Sobibor is nauw betrokken bij de ontwikkeling van educatief materiaal. Tijdens de studie- en herdenkingsreizen bouwen we contacten op met docenten uit de omgeving. We streven ernaar dat het eindresultaat in het museum in Sobibor zelf gebruikt kan worden.

De realisatie van het project werd gedaan door Prof.dr. Selma Leydesdorff, Universiteit van Amsterdam en projectmanager Mirjam Huffener in opdracht van Stichting Sobibor.
De collectie van 31 interviews zijn in 2015 overgedragen aan het NIOD. Op deze site staan inmiddels 33 interviews.

laatst bijgewerkt: 30 dec 2015