De kern van de Holocaust
Belzec, Sobibor, Treblinka en Aktion Reinhardt
Stephan Lehnstaedt, Uitgeverij Verbum, 2021
Voor veel mensen staat de Holocaust als begrip welhaast synoniem met Auschwitz. In Nederland ligt dit genuanceerder omdat de ruim dertig procent van de Nederlandse Holocaustslachtoffers vermoord werd in Sobibor. Minder mensen weten dat dit vernietigingskamp samen met Belzec en Treblinka onderdeel was van Aktion Reinhardt.
De Duitse professor Stephan Lehnstaedt geeft in zijn onderzoek De kern van de Holocaust een update van het onderzoek naar Aktion Reinhardt, de moordactie op met name de Poolse Joden. Van 15 maart 1942 tot november 1943 zijn in de Oost-Poolse vernietigingskampen Belzec, Sobibor en Treblinka bijna 2 miljoen mensen vergast en verbrand. De Aktion werd genoemd naar Reinhard Heydrich, de hoge SS-er die voorzitter was van de Wannsee-conferentie waar de ‘Endlösung der Judenfrage’ formeel bekrachtigd werd en die in de zomer van 1942 in Praag om het leven kwam aan de gevolgen van een aanslag.
Kwintessens
Ondanks haar omvang en betekenis is Aktion Reinhardt amper bekend, terwijl in Auschwitz jaarlijks zo’n 1,5 miljoen bezoekers komen. Lehnstaedt vult met zijn onderzoek deze tegenstelling door te focussen op wat hij noemt de kern van de zaak. Aktion Reinhardt staat volgens hem voor de kwintensens van de Holocaust. Jodenhaat en Duits antisemitisme resulteren hier samen in louter vernietiging zonder ‘nuttig gebruik’. Het ideologische doel woog steeds zwaarder dan de economische overwegingen en baten.
Nauwkeurig beschrijft Lehnstaedt hoe de Duitsers in Polen hun antisemitische programma stap voor stap omzetten in een misdadig efficiënte genocide. Alles bewust en strak gepland en meedogenloos georganiseerd. De omvang is even ongeëvenaard als ook onvoorstelbaar. De uitvinding van de massamoord op industriële schaal begon niet in Auschwitz, maar in de Belzec, Sobibor en Treblinka. In no-time werden de slachtoffers na aankomst linea recta naar de gaskamers gedreven, vermoord en verbrand. De kans deze hel te overleven was nagenoeg nul.
Lehnstaedt beschrijft het hele proces van de planning en bouw van de vernietigingskampen, de werking en – na de opstanden in Treblinka en Sobibor -de eliminering omdat de Duitsers alle sporen van deze moordfabrieken en hun brute gruweldaden wilden wissen. Ook reflecteert hij op de hele naoorlogse verwerking van wat er in de vernietigingskampen gebeurde. Hoe de Poolse bevolking, de Duitse daders, de wetenschap en de politiek omgingen met dit publieke geheim.
Pure vernietiging
De Aktion Reinhardt-kampen hebben nooit de belangstelling gekregen zoals Auschwitz. Stephan Lehnstaedt verklaart dit omdat er slechts in totaal 150 overlevenden waren, er op de locaties weinig of niets overgebleven is en omdat in de Aktion Reinhardt-kampen met name de Poolse Joden vermoord zijn, terwijl in Auschwitz vooral ook niet-Poolse en met name West-Europese slachtoffers vielen. Zo corrigeert Lehnstaedt in dit compacte en indringende boek een onvolledig beeld. Een aanwinst in de Holocaust bibliotheek van Uitgeverij Verbum en een must-have voor iedereen die zich verdiept in de geschiedenis van deze misdaad zonder precedent. Dit boek is daarmee een betekenisvolle bijdrage om het voor onze lezers wel bekende vernietigingskamp Sobibor in een breder perspectief te plaatsen van Aktion Reinhardt, met een focus op de gruwelijke bedoeling van pure vernietiging. Daarbij past deze uitgave bij het beeld van een groeiende interesse voor dit tot nu toe onderbelichtte aspect van de Holocaust, zowel internationaal met de opening van het museum in Sobibor, als in ons land met de toenemende belangstelling voor de nalatenschap van Jules Schelvis.
Gerben Hoogterp
Gelijktijdig met De kern van de Holocaust is van dezelfde auteur bij Verbum ook een handzaam en informatief side-boekje verschenen: Vernietigingskamp Sobibor, moord, overleven en herdenken.
