Terugblik op Sobibor: verzet en hoop. Tunnel en de kapitein.
Aan het einde van de sessie kwam de vraag: ‘zijn er nog vragen uit het publiek?’ Na de bekende ongemakkelijke stilte stak Ivar Schute, de Nederlandse holocaustarcheoloog, zijn vinger in de lucht. ‘Was er een verband tussen de ontsnappingstunnel en de moord op de kapitein?’ De hele bijeenkomst zit in deze vraag verweven.
Opening
In de middag op 27 oktober opent Liesbeth van der Horst de bijeenkomst. De directeur van het Verzetsmuseum introduceert de nieuwe titel van de jaarlijkse bijeenkomst: Sobibor: verzet en hoop. Daarnaast verkondigt zij met trots dat het museum haar vaste tentoonstelling heeft uitgebreid met aandacht voor de Tweede Wereldoorlog in de kolonies en de daarop volgende onafhankelijkheidsstrijd.
De voorzitter van de Stichting Sobibor, Christine Gispen, legt de nadruk op hoop. Hoop op een betere wereldorde. Vervolgens verbindt zij soepel de beide volgende sprekers aan elkaar.
De kapitein
De kapitein staat bij journalist Rosanne Kropman centraal. Met dank aan social media weten we nu wie deze kleine dappere man is geweest en hebben we zelfs foto’s van Jozeph Jacobs. In één van de hoofdstukken van haar boek Het donkerste donker besteedt zij aandacht aan de Nederlandse voorbereider van dé opstand van 14 oktober 1943. Jacobs was nog maar net in het kamp en stond onder de zogenaamde werkjoden bekend als iemand die op zoek was naar informatie over vluchtmogelijkheden. Ondertussen wist hij niet dat de werkjoden uit het strikt gescheiden Lager III bezig waren een ontsnappingstunnel te graven.
Archeologie
De tunnel werd door de archeologen in het 21e eeuwse Sobibor blootgelegd. Over deze opgravingen schreef Erik Schumacher van het NIOD Sporen van Sobibor. Daarin en in zijn presentatie legt hij het verband tussen individuele objecten uit Sobibor met de slachtoffers én met hun leven vóór de holocaust. Tienduizenden objecten zijn uit de grond gehaald. En slechts enkele zijn te traceren naar individuen. Toch betoogt Schumacher dat uit elk naamloos object, elke broche, tandenborstel, lippenstift of mok eigenheid spreekt. De hoop om mens te blijven en zich daar koppig aan vast te houden. Ook dát is verzet en, zo voeg ik zelf toe, hoop.
Uiteindelijk werd de tunnel verraden. En omdat de Nederlandse Joden in kamp III de schuld kregen, besloten de ss’ers om de Nederlandse onruststoker Jacobs tot het noemen van mededaders te dwingen. Hij hield zijn kaken op elkaar. Samen met alle Nederlandse mannen, zo’n 70, uit Lager II vermoord. Hierdoor bleef de hoop en het verzet bestaan en werd zelfs aangewakkerd bij de overgebleven Poolse en Russische Joden. Op 14 oktober, aan het einde van de werkdag, werd de eerste ss’er vermoord en begon het verzet.
Jules Schelvis Jongerenprijs: overlevenden van de opstand
Dankzij de opstandelingen die de Tweede Wereldoorlog wisten te overleven is Sobibor wereldwijd bekend geworden. Over twee van hen schreven Tess en Sophie van het Sint-Maartenscollege te Voorburg hun prijswinnende havo-profielwerkstuk.
Hoop en verzet
Na het gesprek onder leiding van Petra van den Boomgaard met Kropman en Schumacher kwam de vraag ‘was er een verband tussen de ontsnappingstunnel en de moord op de kapitein?’ Eigenlijk is het antwoord niet van belang. Wat telt, is dat vanmiddag kennis wordt gedeeld over Nederlanders in het kamp en de resultaten van archeologische opgravingen. Belangrijk zijn ook de jongeren die zich interesseren in mensen die onder de moeilijkste omstandigheden hoop hielden. Tot op het allerlaatste moment hoop op een betere toekomst hebben gehouden. Hoop om de verschrikkingen van Sobibor wereldkundig te maken. Dát is verzet.
